Fransız yazar Jules Verne’in ölümünden 3 yıl sonra, 1908’de basılan romanı. Yazarın oğlu Michel Verne tarafından özünü yitirecek kadar değiştirilerek yayımlanan kitap yıllar sonra aslına sadık kalınarak çıkarılabilmiş okuyucunun karşısına. TÜBİTAK’ın Popüler Bilim Kitapları dizisinde yayımlanan bu İsmet Birkan çevirisi de işte bu aslının Türkçesi ve Michel Verne’in abarttığı polisiye içeriğinin aksine, bir coğrafya kitabı nitelemesini daha çok hak ediyor. İyi yürekli bir Macar olta balıkçısının küçük teknesi ile Tuna nehrini balık avlayarak ve doğduğu noktadan mansabına kadar katetmeyi planladığı gezisinin nehir üzerinde kaçakçılık yapanların planı ile kesişmesi sonucu yaşananları anlatıyor roman ve okuyucuyu nehir ve iki yakasındaki kasaba ve şehirler üzerinden bir gezintiye çıkarıyor. Kitabı çekici kılan da olay örgüsünden çok (ki balıkçımızın gezisine iyi yedirilmiş olan biten ve küçük ve hoş bir gerilim de katılmış esere), farklı milletler ve kültürlerin izlerini taşıyan Tuna boyunca yapılan bu gezi.
TÜBİTAK baskısında eseri aslına sadık kalarak okuyucu ile buluşturan Jules Verne Derneği’nin 44 yıl boyunca başkanlığını yapan ve 2019’da hayatını kaybeden Olivier Dumas’nın oldukça doyurucu bir tanıtım yazısı var. Orijinal adı “Le Beau Danube Jaune” (Güzel Sarı Tuna) olan ama yazarın oğlu ve yayımcısı tarafından içeriği değiştirilerek “Le Pilote du Danube” (Tuna Kılavuzu) adı ile yayımlanan kitabın Jules Verne tarafından son bir kez gözden geçirilmemesinden kaynaklanan kimi eksiklikler veya hatalar (kasaba isimleri, nüfuslar ve konumları gibi) olduğunu belirtmiş Dumas bu yazısında. Onun belirttiğine göre romandaki bilgilerin kaynağı tarihçi ve politikacı Victor Duruy’un (1811 – 1894) 1860 yılında yaptığı ve onun yarım bırakmasından sonra illüstratör Dieudonné Auguste Lancelot’nun tamamladığı gezinin notları. Yazarın bir mizah tonu da katılan romanı oğlu tarafından bu ton bir kenara bırakılıp polisiyeye çevirilmiş tamamen ve Dumas’ya göre “Başlıca ve en tipik özelliği işte bu alaycılık” olan romana ihanet edilmiş. Son bir not olarak, romanın Michel Verne versiyonunun 1974’te Macar yönetmen Miklós Markos tarafından “A Dunai Hajós” adı ile sinemaya uyarlandığını da belirtelim.
Jules Verne’in, 1901’de yazdığı kitabında oğul Johann Strauss’un ünlü ve hâlâ popüler “An Der Schönen, Blauen Donau” (Güzel Mavi Tuna) adlı valsinin aksine Tuna’yı sarı rengi ile tanımlaması dikkat çekiyor ve bunu nehrin sularıyla birlikte bir yığın alüvyonu da sürüklemesi nedeni ile renginin mavi olamayacağı iddiası ile açıklamış arkadaşlarına yazar. İşte bu “güzel sarı nehir” üzerinde yapılan bir yolculuğun hikâyesi bu. İyi yürekli bir olta balıkçısı ve emekli bir kaptan olan Macar Ilia Krusch “Tuna Oltası” adlı derneğin düzenlediği balık tutma yarışmasının iki büyük ödülünü aldıktan sonra, Tuna’yı kaynağından Karadeniz’e döküldüğü yere kadar balık tutarak katedeceği ve bu sırada tutacağı balıkları da satarak ihtiyaçlarını karşılayacağı bir gezi planlar. Bu geziyi zorlu kılan nehrin kendisi değil, iki farklı konudur: İlki Krusch’un kazandığı ödül nedeni ile sahip olduğu uluslararası ünün alçak gönüllü bir insan olan balıkçımızı istemediği ortamlara sokma ihtimali, diğeri ise Tuna üzerinde uzun süredir devam eden uluslararası kaçakçılık faaliyetleri.
Verne’in romanını çekici kılan üç temel unsuru Ilia Krusch karakteri, Tuna’nın geçtiği tüm ülkelerdeki milletleri bir şekilde birbirine bağlayan havası ve polisiye içeriği. Evet, bu polisiye yanını da kitabının organik bir parçası yapmış Verne ama asıl cazibe noktaları bu unsurların ilk ikisi olmuş görünüyor. Krusch ve onun hem mesleği hem hobisi olan olta balıkçılığına hayli olumlu yaklaşan Verne her ikisini de idealleştiriyor sık sık. Balıkçımızın gezisine ona cazip gelecek bir teklifle katılan Jager karakterinin gerçek kimliğini romanın sonuna kadar gizli tutan ve böylece okuyucu da merak içinde bırakan (aslında dikkatli bir okuyucu bu kimliği çabuk keşfedecektir) yazar nehrin geçtiği bölgeler hakkında verdiği bilgilerle kitabını bir coğrafya, bir gezi eseri olarak da konumlandırıyor. Kitabı bitirdiğinizde bir nehrin farklı ulusları birbirine nasıl bağlayabileceğini ve tüm farklılıklarının arkasında insanların temelde aynı olduğunu gösterebileceğini de anlıyorsunuz. Dostoyevski “Budala” adlı kitabında “Dünyayı güzellik kurtaracak” diye yazar; işte o güzelliklerden birinin, Ilia Krusch’un baş kahramanı olduğu bu kitap Sait Faik Abasıyanık’ın “Alemdağı’nda Var Bir Yılan” adlı öyküsünde yazdığı “Sevmek, bir insanı sevmekle başlar her şey” sözüne uygun olarak onun sevgisinin (insanlar, nehir ve olta balıkçılığı) verdiği umutla dolu bir çalışma. Özetle söylemek gerekirse, içinde polisiye unsurların da yer aldığı bir gezi kitabı bu ve Verne’in akıcı ve alaycı üslubu ile kendisini rahatça okutan bir çalışma.
(“Le Beau Danube Jaune”)