“Farkına varmış olacağın üzere ben iyi bir adamım fakat enayi de değilim. Eğer söylediğin kişi değilsen, bil ki bunu öğrenir ve seni öldürürüm”
İkinci Dünya Savaşı’nda Naziler tarafından öldürülmemek için İranlı olduğunu iddia eden ve götürüldüğü toplama kampında bir subayın kendisine Farsça öğretmesi istediği bir Yahudi adamın hikâyesi.
Alman sinemacı Wolfgang Kohlhaase’nin “Erfindung Einer Sprache” (Bir Dilin İcadı) adlı hikâyesinden uyarlanan senaryosunu Ilya Tsofin’in yazdığı, yönetmenliğini Vadim Perelman’ın yaptığı bir Rusya – Belarus – Almanya ortak yapımı. Sinema Naziler, soykırım, İkinci Dünya Savaşı üzerine yeni ve ilgiyi hak edecek yeni bir hikâye anlatabilir mi sorusuna verilebilecek olumlu bir cevap olarak tanımlanabilecek olan film ilginç ve özgün hikâyesi, başrolllerdeki Nahuel Pérez Biscayart ve Lars Eidinger’in güçlü performansları ve Perelman’ın hiç aksamayan ama daha çok hikâyesinin gücüne yaslanmayı tercih etmiş görünen yönetmenliği ile ilgiyi hak eden bir çalışma. Hikâyesindeki kimi gerçekçilik problemleri ve filmin sinema dili açısından standart bir yaklaşıma sahip olması Perelman’ın yapıtının daha güçlü bir sanat eseri olmasının önünü kesmiş ama yine de ilgi ile izlenebilecek bir çalışma bu.
Belarus tarafından Yabancı Dilde Film dalında Oscar’a aday gösterilen filmin bu başvurusu Oscar komitesi tarafından, yapıtın yaratıcılarının önemli bir kısmının Belarus vatandaşı olmaması gerekçesi ile ret edilmiş. Rusya’nın ise Yabancı Film dalında Altın Küre’ye aday gösterdiği film gerçekten de tam bir uluslararası çabanın ürünü: İki başrol oyuncusundan biri Arjantinli (Bask ve İtalyan kökenli), diğeri Alman; yönetmen Ukrayna asıllı bir Kanada ve ABD vatandaşı; senarist Rus ve film Almanya, Rusya ve Belarus ortak yapımı olarak çekilmiş. Hikâyenin tüm dünya vatandaşlarını ilgilendiren bir insanlık suçunu ele aldığını düşünürsek, aslında belki de tam da olması gerektiği gibi uluslararası bir çabanın ürünü olarak ortaya çıkmış film demek gerekiyor. “Toplama kampında geçen bir yeni hikâye daha” tepkisi ile karşılanabilir film belki başta ama hikâyesinin gücü bu tepkiyi çok çabuk geçersiz kılıyor. Hayatta kalabilmesinin tek yolu bilmediği bir dili öğretmek olan bir adamın o dili önce icat etmesi ve sonra da dersini vermek gibi imkânsız bir işe girişmesi kuşkusuz çekici bir orijinalliğe sahip. Uydurulan her bir kelimeyi hiçbir zaman unutmayacak şekilde ezberlemek zorunda olmak ve yapılacak en ufak bir hatanın, zaten kendisinin kimliğinden şüphelenenlerle dolu bir ortamda ölüm anlamına geldiğini bilmek çok yorucu elbette ve hikâyenin kahramanı Gilles de kritik bir sahnede “Korkmaktan yoruldum” ifadesi ile dile getiriyor bu durumu.
Çok uzun bir geri dönüşle anlatılıyor hikâye. Ormanın içinden geçen tren raylarının üzerinde yürüyen ve hayli bitkin görünen Gilles’i (Nahuel Pérez Biscayart) görüyoruz önce. Bir toplama kampı ile ilgili bir sorgulamadaki konuşmaları duyuyoruz bu görüntünün üzerinde ve açılış jeneriğinden sonra da 1942 yılında ve Fransa’da olduğumuzu belirten bir geri dönüşle asıl hikâye başlıyor. Gerçekte yaşanan olaylardan esinlendiği söylenen filmde üzeri kapalı bir kamyonun arkasında nereye götürüldüklerini bilmeyen Yahudileri görüyoruz ve tedirginlik içinde sohbet eden iki adamdan biri olan Gilles sahip olduğu sandviçin karşılığında kendisine değerli bir kitap öneren bir diğerinin isteğini kabul ediyor. Toplu halde infaza götürülen bu insanlardan tek kurtulan Gilles olacaktır ve bunu Yahudi değil, İranlı olduğunu söyleyerek ve kanıt olarak da henüz birkaç dakika önce edindiği ve İran Mitleri adını taşıyan kitabı göstererek yapacaktır. İnfazı yapanlardan biri komutanlarının İranlı birini aradığını bildiği için, Gilles’i ona götürmeleri gerektiğini ve böylece ödül olarak konserve alabileceklerini söyler ve Gilles için hayli zorlu bir oyun başlar; çünkü tek kelimesini bile bilmediği bir dili icat etmesi ve sonra da öğretmesi gerekecektir kamptaki subaylardan biri olan Klaus Koch’a (Lars Eidinger).
Hikâye etkileyici içeriği gereği ama kimi zorlamalar da yok değil. Subayın savaş sonrasındaki kariyer planı ile sahte İranlının kampta dil hocalığı dışındaki işinin mutfakta çalışmak olmasının ona avantaj sağlamak açısından örtüşmesi, subayın karşısındakini kontrol etmek için sadece uydurmanın tutarlılığına güvenmesi (amaç sözcük öğrenmekse sadece, bir sözlük de o işi görebilirmiş) ve en önemli problem olarak da Alman subaylar ve erler arasındaki aşk, kıskançlık ve hırs hikâyelerinin bir parça yapay görünmesi. Öyle ki bu son problem -öyle ya da değil- Wolfgang Kohlhaase’nin hikâyesine bu karakterler ve gelişmelerin film için eklenmiş gibi görünmesine neden oluyor açıkçası ve bir yapay hava taşıyor. Bunlar pek de önemsiz problemler değil şüphesiz ve Perelman’ın reklamcılık geçmişinden gelen doğrudan anlatım tercihi de filmin sanatsal açıdan daha kalıcı bir etkiye sahip olmasına da izin vermiyor. Perelman’ın yönetmenliğinde aksayan bir nokta yok; hatta fazlası ile “doğru” görünen bir mizansen anlayışı var yönetmenin ki bu da geniş kitlelerin seyir zevkini artırıyor ve kolaylaştırıyor olsa da, sinemanın bir sanat olarak değeri açısından ideal olan değil elbette.
Bir insan kendi uydurduğu bir dilde acı çekebilir mi, bir “köle” “sahip” ile bir çeşit yakınlık kurabilir mi, sevgi kendini birinin yerine feda etmeye kadar götürebilir mi bir insanı, minnettarlık duyulan bir kurban için masum bir başkası kurban edilebilir mi veya katil olmakla katilleri beslemek arasında bir fark var mı gibi soruları seyircinin karşısına çıkaran ve kendi hikâyesi çerçevesinde bu sorulara cevaplar, en azından alternatifler sunan bir film karşımızdaki. 2840 kurbanın ismini ezberinden tek tek sayan bir adamın hikâyesi bu anma sahnesinde olduğu gibi daha başka pek çok etkileyici bölüme de sahip. İnsanın en olumsuz koşullar altında bile hayatta kalma içgüdüsünün canlı kalabileceğini ama öte yandan hayata tutunma çabasının ne kadar yorucu da olabileceğini gösteren film tüm o acının içinde umudu diri tutabilmesi ve bu umudu seyirciye geçirebilmesi ile de önemli. Hikâyenin bizi etkileyebilmesinde iki başrol oyuncusunun da önemli payları var. Başta “120 Battements par Minute” (“Kalp Atışı Dakikada 120” – Robin Campilo, 2017) filmi olmak üzere pek çok sinema yapıtındaki performansı ile bolca ödül kazanan yetenekli oyuncu Nahuel Pérez Biscayart yine çok güçlü bir oyunculuk sunuyor. Genç oyuncu rolüne fiziksel olarak da uygunluğunun yardımı ile başta sona karakterinin hikâyesine ortak ediyor seyirciyi ve kendisi ile birlikte bizi de umut, direniş, acı, yorgunluk arasında sürüklemeyi başarıyor. Sinema perdesinde defalarca hikâyeleri anlatılmış kurbanlardan birinin hikâyesini özgün kılan en önemli unsurlardan biri oluyor oyuncu ve kelimenin tam anlamı ile parlıyor. Alman subay rolündeki Lars Eidinger’in en önemli başarısı ise, karakterini en sıradan sinemaseverin bile yüzlerce örneğini gördüğü Nazi subayları içinde -senaryonun da yardımı ile- farklılaştırabilmesi ve öncelikle bir insan kılabilmesi.
Bir dili yaratmak ve canlı tutmak çabasını anlatan hikâyeyi soykırımla yok edilmeye çalışılan insanları ve onların anılarını canlı tutmanın metaforu olarak görmek mümkün. Buradaki dil uydurulan bir dil olsa da, insanın faşizm gibi toplumları tek tipleştirmeye soyunan tüm ideolojilerin karşısında farklılıklarını koruma çabası bir yandan da anlatılan. Çok dokunaklı son sahnede adları ezberden tek tek sayılan insanların anısı, örneğin Ray Bradbury’nin “Fahrenheit 451” adlı romanında tüm kitapların yasaklandığı bir dünyada direnenlerin kitapları satır satır ezberleyerek onları canlı tutmasını hatırlatıyor. Her ne kadar gerçek bir hikâyeden esinlenilmiştir dense de, gerçekçilik açısından önemsiz olmayan problemlere sahip olan film keşke daha güçlü bir sinema ve daha tutarlı, ayakları yere daha sağlam basan bir senaryoya sahip olsaymış. Yine de anlattığı ve gündeme getirdiği ile önem kazanan bir çalışma olarak ilgi ile seyredilebilir ve Nahuel Pérez Biscayart’ın muhteşem oyunculuğunun tadına keyifle varılabilir.
(“Persischstunden” – “Umudun Dili”)