“Dünya benden daha güçlü. Onun gücüne karşı bir başımayım, azımsanacak bir başarı değil bu. Ona boyun eğmediğim sürece ben de güçlüyüm. Ona karşı kelimelerimin kudreti olduğu sürece gücümden korksunlar. Zindanları kuranlar kendilerini özgürlüğü kuranlar kadar iyi ifade edemezler”
Kendi kendini yetiştiren bir proleter adamın yazar olabilmek için verdiği mücadelenin ve bu mücadelenin sonuçları ile yüz yüze kaldığında yaşadıklarının hikâyesi.
Jack London’ın aynı adlı romanından uyarladıkları senaryosunu Pietro Marcello ve Maurizio Braucci’nin yazdığı, yönetmenliğini Marcello’nun yaptığı bir İtalya ve Fransa ortak yapımı. Filme adını veren karakteri canlandıran Luca Marinelli’nin Venedik’te ödül kazanan güçlü bir performans sunduğu film London’ın romanında 20. Yüzyıl’ın başlarında ABD’de, California’nın Oakland şehrinde geçen hikâyeyi İtalya’nın Napoli şehrine ve kesin bir tarih söylemeyi zorlaştıran unsurlar olsa da, Birinci Dünya Savaşı’nın sonrasındaki zamanlara taşıyan ilginç bir çalışma. London’ın otobiyografik öğeleri olan romanının kahramanının yazar olmak ve sınıf atlamak hayalinin sonuçlarını; sınıf atladıktan sonra öykünün temposu ve çekiciliği biraz azalsa da, çekici bir şekilde anlatıyor Marcello. Kendisini, yaşamının ilerleyen yıllarında bir parça uzaklaşsa da, sosyalist olarak tanımlayan London’ın sağladığı materyali senaryo özellikle son bölümlerde yeteri kadar iyi değerlendirememiş olsa da, günümüzde çekilen bir filmde sosyalizm, liberalizm, grev, evrim, sendika ve burjuva gibi sözcükleri duymanın ne kadar az bulunur bir durum olduğunu hatırlamanın bile önemli kıldığı yapıt, sınıf mücadelesi meselesini hak ettiği şekilde işlemeyi başaran önemli bir çalışma kesinlikle.
London’ın romanı 1908 Eylül ayından başlayarak 1 yıl boyunca The Pacific Monthly adlı dergide bölümler hâlinde yayımlanmış olsa da, okuyucunun karşısına kitap olarak 1909’da çıkmış ilk kez. Romanın kahramanı Martin Eden’in, yazarın sosyalizmin yanında duruşunun aksine, bu ideolojiyi ret etmesi ve bireyciliği benimsemesi zamanında şaşırtmış okurları ama London ABD’li yazar Upton Sinclair’e amacının “bireyciliğe saldırmak olduğunu ama bunu herhalde başaramadığını çünkü hiçbir eleştirmenin bunu göremediğini” söylemiş. Marcello ve Braucci’nin senaryosu da bu “belirsizliği” koruyor aslında ve bir tarafta durduğunu göstermiyor hiç; dolayısı ile Martin Eden karakterinin fikirlerini ve savunduklarını, London’ın kendi inançları ve Sinclair’e yazdığı notla birlikte değerlendirmekte yarar var. Yapıtları sinema için de güçlü bir esin kaynağı olan London’ın bu romanı da, Pietro Marcello’nun filminden önce ve sonra da beyazperdeye ve televizyona uyarlandı farklı dönemlerde: Hobart Bosworth’un ABD yapımı, 1914 tarihli ve aynı isimli sessiz filmi, Sidney Salkow’un yönettiği 1942 ABD yapımı “The Adventures of Martin Eden” ve Jay Craven’ın yönettiği, 2020 tarihli “Martin Eden adlı yapıtı romanın sinemadaki diğer uyarlamaları oldu bugüne kadar. Jean-Louis Muller 1972’de Fransa televizyonu için, Sergey Evlakhishvili ise 1976’da Sovyet televizyonu için çektikleri filmlerle, Giacomo Battiato ise 1979’da İtalya ve Almanya yapımı olarak çektiği dizi ile romanı televizyon seyircisinin de karşısına getirdiler. Pietro Marcello bu uyarlamalardan en çok Sovyetler Birliği yapımı televizyon filmini beğendiğini söylemiş ve oyuncuların performanslarının yanında, Evlakhishvili’nin kendisine yakın bulduğu yönetmenlik çalışmasını övmüş.
İlkokulu son sınıfında ailesinin yoksulluğu yüzünden terk etmek zorunda kalan, yazar olma hayalini hep koruyan ve gemilerde çalışan Napolili bir genç adam Martin Eden (Luca Marinelli). Bu hayali gerçekleşirse, bir burjuva ailesinin âşık olduğu genç kızına kavuşmak ve sınıf atlamanın da yolunu açacaktır ona; ne var ki yayınevlerinin eserlerini sürekli geri çevirmesi ve yoksulluğu umutlarını gittikçe kaybetmesine neden olacaktır. Bir gün talihi döndüğünde keşfettikleri ve yüzleştikleri ise onu hiç de mutlu etmeyecektir. İşte bu hikâyeyi sınıf meselesini hep akılda tutan ve politik boyutu ihmal etmeyen bir senaryo ile anlatıyor film. Film boyunca zaman zaman da karşımıza çıkacak arşiv görüntülerinin ilki olan ve açılışta karşımızda çıkan, ellerinde bayraklarla pencerelerinden sarktıkları trenle yolculuk eden işçiler (trenin önüne iliştirilmiş “1 Mayıs” ifadesi bu yolcuların, bayramlarını kutlamaya giden işçiler olduğunu anlamamızı sağlıyor), kürsüde ateşli bir konuşma yapan bir adam (merak edenler için bu kişinin İtalyan anarko-komünist Errico Malatesta olduğunu belirtelim) ve büyük kalabalıklar filmin politik boyutunu daha başta hissettiriyor bize ve bu boyutu diyaloglara da sık sık yansıyacak şekilde ön planda tutuyor hep.
Martin Eden’in bir birey olarak karakterini; mücadeleciliği, girişkenliği, hakkını aramaktan ve almaktan hiç geri durmaması ve sürekli okuma ve öğrenme iştahını örneğin, yeterince açık bir biçimde sergiliyor film farklı sahnelerle ve onun bir yazar olma sürecinde yaşadıklarını daha iyi ve yakından anlamamızı sağlıyor. Cesaretinin ve yardımseverliğinin yarattığı bir tesadüfle içine girdiği burjuva aile ve âşık olacağı Elena (Jessica Cressy) ile olan ilişkisinde de kendisini gösteren açık sözlülüğünü (“Okuyorum; sizin gibi olmak, sizin gibi konuşmak istiyorum”) hep koruyan Martin’in yaşadıkları ve onun bir yazar olarak geçirdiği gelişim süreci hikâyenin odak noktalarını oluştururken, Luca Marinelli mükemmel performansı ile bu karakteri daha da çekici kılıyor. Güçlü fiziğini ve nüanslarla dolu oyunculuğunu Martin Eden’in emrnine veren Marinelli’nin çekiciliğine kapılmamak imkânsız ve tam da bu nedenle karakterinin sosyalizmi dışlayan ve bireyciliği öne çıkaran fikirlerine karşı uyanık olmak gerekiyor! Kahramanımızın fikirlerini en çok etkileyen ise İngiliz bilimadamı Herbert Spencer oluyor. Darwin’in evrim kuramındaki “doğal seçilim”i açıklamak için kullanılan “En güçlünün (içinde bulunduğu çevreye uyum sağlama yeteneği en yüksek olan anlamında) hayatta kalması” ifadesinin yaratıcısı olan bu bilimadamının eserlerini (“The Principles of Psychology” gibi) okurken ve fikirlerini söylemlerinin dayanak noktası olarak kullanırken görüyoruz onu sık sık. “Doymak bilmez bir şekilde” sürekli okuyan ve zaten kısıtlı olan tüm parasını ikinci el kitaplara yatıran genç adamın okudukları sadece bilimsel eserlerle sınırlı değil elbette; Baudelaire’in “Les Fleurs du Mal” (Kötülük Çiçekleri) adlı şiir kitabı başta olmak üzere farklı eserleri adeta yutarken izliyoruz genç adamı. Onun kendi kendini eğitme çabasının, Elena’nın önerisi ve ısrarı ile dönmeye çalıştığı resmî eğitimin ezberci yapısına takıldığı hayli hüzünlü bir sahne de var filmde ki bu bölümü de sınıfsal bir bağlamda değerlendirmek mümkün.
Pietro Marcello zaman zaman bir televizyon estetiğine yaklaşsa da, çekici bir sinema dili kullanmış filminde. Araya giren gerçek görüntüler; düşlerin, hayallerin veya anıların görüntüleri; kameraya konuşan bir karakter gibi farklı görsel araçlara başvuruyor yönetmen ama bunları hep dozunda tutarak klasik sinemadan çok da uzaklaşmamaya dikkat ediyor ve görüntü yönetmenleri Alessandro Abate ve Francesco Di Giacomo’nun özellikle bu sahnelerde stil değiştirerek farklılaşan çalışmalarından kayda değer bir destek alıyor.
Liberallerin sosyalistlik suçlamasını ret eden (“Ben sosyalist değilim!”), onları tekelleşme ve piyasa düzenlemeleri ile ilgili yasalar nedeni ile yeterince bireyci bulmayan Eden’in sosyalistlerle olan tartışmaları ise Herbert Spencer’ın fikirlerinin izlerini taşıyor. Örneğin evrim teorisi ile ilgili tartışmada, Eden sosyalistleri öfkelendiren (“Biz sosyalistler evrim yasasını ret etmiyoruz ki! Biz bu yasanın en büyük düşmanımız olan bireyciliğe indirgenmesine karşıyız”) bir şekilde evrimi sosyal alana da taşıyor. Hikâyenin sınıf meselesi ile olan ilişkisi ise daha çok Elena ve onun ailesi ile olan ilişkilerine tanık olduğumuz sahnelerde ortaya çıkıyor. Bu ailenin şirketinde muhasebeci olarak çalışan ve Elena’nın Eden’e yazarlığı bırakıp, “para kazandıracak” bir iş sahibi olması için örnek göstediği adamın “Ben de bir zamanlar yoksuldum” cümlesi kahramanımızın burjuva sınıfına atlayabilmesi için sahip olması gerekeni vurguluyor. Eden’in, içine girmeye çalıştığı sınıfın dejenere hâlini gözlemesine rağmen (Grevin neden olduğu yiyecek sıkıntısının eleştirildiği yemek sahnesinde olduğu gibi) yoluna devam etmesi belki hikâyenin yeterince ikna edici ve güçlü olamayan “ün ve paradan” sonra bölümünde yaşananların da açıklaması olarak görülebilir.
Kendin ile yüzleşme ve hayal edilenle gerçekte olanın tabana tabana zıt olduğunu keşfetme hâlinin damgasını bastığı güçlü ve etkileyici final sahnesi bir kenara bırakılırsa, senaryo Eden’in başarıya ve onun uzantısı olarak da paraya kavuştuktan sonra yaşadıklarını anlattığı bölümlerde irtifa kaybediyor ne yazık ki; zaman zaman farklı bir film seyrettiğiniz duygusunu bile yaşayabilirsiniz bu bölümlerde. “Dekadans” yaşamına giden yol yeterince ikna edemiyor bizi ve bu nedenle, Eden’in kendi sınıfından Margherita (Denise Sardisco) ile olan ilişkisi ve bu genç kadının trajedisi de havada kalıyor. Martin Eden’in entelektüel Russ Brissenden (Jack London’ın, arkadaşı da olan Amerikalı yazar George Sterling’den esinlenerek yarattığı karakteri deneyimli ve usta oyuncu Carlo Cecchi canlandırmış) ve kendisini zor zamanlarında yanına kiracı olarak alan Maria (Carmen Pommella) adındaki kadın ile ilişkileri ise hem daha derli toplu çıkıyor karşımıza hem de kahramanımızın dönüşüm ve mücadele öyküleri içinde daha anlamlı bir yere oturuyor.
Marco Messina, Sacha Ricci ve Paolo Marzocchi’nin imzasını taşıyan ve piyanonun hüzünlü ve zaman zaman da güçlü notalarının dikkat çektiği, hayli başarılı orijinal müziklerin (hem eski hem de modern bir havası var bu müziklerin) yanında filmin ayrıca zengin bir soundtrack’i de var. Klasik müzikten (Bach, Debussy) popüler müziğe (Daniele Pace, Joe Dassin) uzanan şarkıların seçimi ve hikâyenin doğal parçası yapılabilmesi filmi zenginleştirmiş kesinlikle. Sinemaya kısa filmlerle başlayan ve çarpıcı belgesellerle (özellikle 2010 tarihli “La Bocca del Lupo” mutlaka görülmesi gereken bir çalışma) devam eden Pietro Marcello filmdeki arşiv görüntülerinin bulunması ve seçilmesi için çalışan Alessia Petitto’nun çalışmasının filmine önemli bir katkı sağladığını söylemiş ve yapıtında belgeselci bakışından da yararlandığını belirtmiş. Son bir söz olarak, senaryonun son bölümlerde aksamasının ve karakterini inandırıcılıktan uzaklaştımasının bile üzerini örtmeyi başaran Luca Marinelli’nin performansının filmi, tek başına görmeye değer kıldığını ve bundan sonra bir başkasını Martin Eden olarak hayal etmeyi imkânsız kıldığını ekleyelim.