Arjantinli edebiyatçı ve deneme yazarı Jorge Luis Borges’in ilk kez 1957’de yayımlanan, genişletilmiş baskısı ise 1967’de okuyucu ile buluşan kitabı. Babasından devraldığı ve sonunda görme yeteneğini hemen tamamen kaybetmesine neden olan rahatsızlık nedeni ile, yaşamının ilerleyen yıllarında eserleri için gerekli araştırmaların yapılması ve yazılanların derlenmesi açısından başkalarından destek almaya başlayan Borges’in bu kitabında bu görevi Margarita Guerrero üstlenmiş. Her ne kadar gerek orijinalinde gerek Türkçe çevirisinde kapakta Guerrero’nun adına yer verilmese de, hem içeride belirtilmiş adı hem de önsözlerde ikisinin ortak imzaları var. Adının da açıkça belirttiği gibi bir “düşsel varlıklar” kitabı bu ve tarihin farklı döneminde farklı uygarlıklar tarafından farklı coğrafyalarda yaşayan insanların sınırsız hayal güçleri ile yarattıkları varlıkları alfabetik sırada anlatıyor okuyucuya bir sözlük veya ansiklopedi gibi. Farklı dillerdeki farklı kaynaklarda yazılanlar ve/veya anlatılanlardan derlenen kitap ciddi bir araştırmanın ürünü olan ve insanın merak ettiklerini (biraz da korktuklarını aslında) anlamlandırma ve öykü anlatma çabasının sınırının olmadığını gösteren ilginç bir yapıt.
Kitabın ilk baskısı 1957’de “Manual de Zoología Fantástica” (Fantastik Zooloji El Kitabı) adı ile yapılmış ve toplam 82 farklı varlık (ya da yaratık) ele alınmış. On yıl sonra 1967’de varlık sayısı yapılan eklemelerle 116’ya çıkarılmış ve adı da “El Libro de Los Seres Imaginarios” (Düşsel Varlıklar Kitabı) olarak değiştirilmiş ki kitabın içeriğine çok daha yakışan bir isim olmuş bu. Kitabın ilk kez İngilizceye çevrildiği 1969’da ise mevcut metinlerde değişiklik yapıldığı gibi, dört yaratık daha eklenerek varlık sayısı 120’ye çıkarılmış. Bu sayı bile aslında insanlığın hayal ettiği tüm yaratıkların sayısının yanında çok düşük kalıyordur ama yine de okuyacaklarınız iyi bir fikir veriyor bu konuda. Yapılan araştırmaların boyutunun sıradan bir derlemeden daha öteye taşıdığı kitapta üç önsöz var: Sırası ile; 1969 tarihli İngilizce baskı için Borges ve tercümeyi yapan Norman Thomas di Giovanni’nin, 1967 tarihli İspanyolca baskı için Borges ve Margarita Guerrero’nun ve 1957 tarihli ilk baskı için yine aynı ikilinin hazırladığı metinler. Farklı dillerdeki kaynak metinler için yardım alınan isimlerin de belirtildiği; kitabın hazırlanma ve yayımlanma sürecinin anlatıldığı; yapıtın “baştan sona bir solukta” değil, “bir çiçek dürbününün habire değişen desenleri ile oynayan biri gibi, sayfalar arasında rastgele gezinerek” okunmasının yeğlendiğinin söylendiği bu metinler oldukça değerli bilgiler veriyor okuyucuya.
120 farklı yaratık dünyanın dört bir yanındaki folklorik, mitolojik ve yazınsal kaynaklardan, bilimsel eserlerden ve hatta kutsal kitaplardan derlenmiş ve bu kaynakların her biri ilgili bölümlerin metinleri içinde belirtilmiş. Bu bilgilendirmenin sağladığı önemli bir fayda var: Aynı varlığın (yaratığın) farklı uygarlıklarda ve farkli tarih dönemlerde karşımıza çıkmasının tüm uygarlıkların, bir başka ifade ile insanlığın yaratım sürecinin bir süreklilik gösterdiği ve karşılıklı etkileşimin coğrafya, dil, inanç vb. sınırlar tanımadığını göstermesi. Hemen her varlık için geçerli olan bu duruma bir örnek olarak “Adamotu”nu örnek gösterebiliriz: Milattan sonra 16. ve 17. Yüzyıl’da İngiltere (Shakespeare’in “Romeo ve Juliet” oyunu), Milattan Önce 6. Yüzyıl’da İyonya (Pisagor), Milattan Önce 1. Yüzyıl’da Roma (Lucius Columella, Flavius Josephus ve Dioscorides), Milattan Sonra 17. Yüzyıl’da İngiltere (Thomas Browne), 20. Yüzyıl’da Almanya (Hanns Heinz Ewers) ve Eski Ahit’te adamotu ile ilgili yazılanları çok kısaca da olsa okuyucunun karşısına getiriyor kitap. Kaynakların belirtilmesi, daha ayrıntılı bilgi edinme merakı duyacaklar açısından çok yararlı olmuş kesinlikle. Bilgiler, okuyucuya aktarırken varlığın ismi ile ilgili zaman zaman etimolojik tarihçe de paylaşılmış yazarlar tarafından ki bu da hem yapılan araştırmaların derinliğini gösteriyor hem de uygarlığı oluşturan tüm bileşenlerin insanlığın ortak üretiminin sonucu olduğunu bir kez daha hatırlatıyor bize.
Borges ve Guerrero 120 maddenin bazılarında, özellikle de edebî metinlerden alıntılara da yer vermiş, hatta birkaç maddeyi sadece bu alıntılardan oluşturmuşlar: Örneğin Britanyalı yazar Clive Staples Lewis’in 1943 tarihli ve bilim kurgu türündeki romanı “Perelandra”, onun bu eserinde hayal ettiği iki varlığı (“C. S. Lewis’in Düşsel Hayvanı” ve “C. S. Lewis’in Düşsel Yaratığı” başlıklarında yer alıyor bu varlıklar) anlatan metinlerin tamamını oluşturuyor. Metinleri bir maddenin tamamını oluşturan yazarların bir başka örneği de Franz Kafka; onun eserleri de “Kafka’nın Düşsel Hayvanı” (“Sevgili Babacığım” kitabından), “Melezleme” (“Bir Savaşın Tasviri” adlı hikâyeden) ve “Odradek” (“Ceza Sömürgesi” adlı kısa öyküden) başlıklarını oluşturuyor.
Kitapta yer alan varlıkların çok büyük bir kısmı birden fazla canlı türünün bir araya gelerek oluşturduğu türden ve bu varlıkların bedenlerindeki organlar ya çoğaltılmış (birden fazla baş, onlarca göz gibi) ya aşırı büyütülmüş ya da aşırı küçültülmüş. “Baykuşa benzer ama insan yüzlü, maymun bedenli ve köpek kuyruklu” olarak tasvir -daha doğrusu hayal- edilen “Hsiao”, “Önden aslan, arkadan karınca” Mermecolion ve “Atınkine benzer bir kafası, yılanvari kuyruğu… boynuzları geyiğinkilerden farksız, deve kafalı, şeytan gözlü, yılan boyunlu, istidiridye karınlı, balık gibi pullu, kartal pençeli, öküz kulaklı ve ayak izleri kaplanınkilerle aynı… “ gibi insanların hayal gücünün sınırsızlığı ile uzandığı noktaları gösteren “Doğu Ejderi” bu farklı türlerin (bazen insanlarla hayvanların karşımı bu varlıklar) karışımı olarak yaratılanlardan sadece ikisi. “Kolan genişliği filinkinin on katı olan” “Düzleyici” veya “Sırtı bir buçuk mil genişliğinde” olan “Kraken”i de fiziksel boyutlardaki abartmaların örnekleri olarak gösterebiliriz.
Yazarların ilk kez Homeros’un “İlyada”sında karşımıza çıktığını belirttiği Khimaira (“Ön kısmı aslan, ortası keçi, arkası yılan biçiminde”; “ağzından alev püskürtür”) adlı varlığın bugün İngilizcede vehim, kuruntu, kâbus anlamlarına gelen chimera sözcüğünün kaynağı olması ve bunun muhtemelen bu yaratığın var olmasının imkânsızlığı ve ancak hayal edilebilmesinden kaynaklanması, hem etimoloji açısından hem de bir hayalin asırlar boyunca ve sürekli dönüşerek nasıl insanlığın ortak mirası olabileceğini göstermesi bakımından iyi bir örnek. Benzer ilginçlikte örneklerle dolu olan kitabın 2005’te Penguin Yayınevi tarafından hazırlanan resimli bir İngilizce versiyonu da var: 1967 tarihli ve 116 maddeden oluşan versiyon için Çek asıllı Amerikalı illüstratör Peter Sís’in çizimleri ile bu tür fantastik eselerin meraklılarına görselliği ile de hitap eden bir kitap hazırlanmış.
Borges’in kitabı İngiliz yazar Caspar Henderson’a esin kaynağı olmuş ve 2009’da “Book of Barely Imagined Beings: A 21st Century Bestiary” adlı kitap çıkmış ortaya ama bu eser hayal edilen değil, gerçek olan tuhaf yaratıkları ele almış. Borges’in Margarita Guerrero ile birlikte kaleme aldığı ve her bir varlığa, biçimleri ve haklarında üretilen efsanelerle mizah unsuru olabileceklere bile saygı ve özenle yaklaştığı eseri ilginç bir kitap kuşkusuz. Farklı kaynaklara dayanılarak hazırlanmış olması nedeni ile; orijinalliğinden çok, içeriğinin ilginçliği ve yoğun bir derleme ürünü olması ile dikkat çeken farklı bir Borges kitabı.
(“Manual de Zoología Fantástica” – “El Libro de Los Seres Imaginarios”)