Marksist ekonomist Ernest Mandel’in suçun ve “suç romanları”nın tarihini burjuva toplumunun tarihi ile paralel olarak anlattığı ve ilkinin ikincisinin yansıması olduğu tezini işleyen incelemesi. Troçkist bir aktivist olan Mandel’in Marksist bir bakış açısı ile yazılmış pek çok ekonomi kitabı ve Marksizm üzerine pek çok incelemesinin yer aldığı bibliyografyası içinde bu kitap farklı bir yerde duruyor şüphesiz ve Mandel politik görüşlerini yansıttığı bu kitap ile hem suç romanları (polisiye, dedektif, gerilim, casus vb. isimlerle de anabiliriz bu türü) meraklılarının hem de özellikle dünyayı sol bir perspektifle görenlerin çok keyif alacağı bir eser ortaya koyuyor. Kitabı değerli kılan pek çok öğesi yanında, iyi yazılmış bir polisiye okumanın keyfini hatırlatması ve buna teşvik etmesi de var ki başlı başına kitabı değerli kılıyor bu özelliği.
Kitabın başındaki önsözüne Mandel, “Polisiye romanları okumaktan hoşlandığımı itiraf etmeliyim” cümlesi ile giriş yapmış ve türün “edebî bir tür olarak muazzam başarısı karşısında büyülenmeden edemem” diyerek devam etmiş. Eserini “klasik diyalektik yaklaşım”la hazırladığını söylüyor ve polisiye romanları incelemeye zaman harcamayı önemsiz bulacaklara, “Tarihî materyalizm bütün toplumsal olgulara uygulanabilir ve uygulanmaladır” diye peşinen cevap veriyor. İncelemeyi on altı bölüme ayırmış Mandel ve her birinde toplumsal düzen ve ondaki değişimlerin suç romanlarında karşılığını nasıl bulduğunu yansıtmış özenli ve keyifli bir kalemle. Örneğin “Kahramandan Kötü Adama” adını taşıyan birinci bölümde “modern dedektif romanı “iyi haydutlar” hakkındaki popüler edebiyatın uzantısı” diyor (“diyalektik bir parende” ile “dünün haydut kahramanı bugünün kötü adamı ve dünün otoritenin alçak temsilcisi bugünün kahramanı olmuştur” diye ekleyerek) ve “iyi haydut hikâyelerinin Batı dünyasında saygın bir geleneği, en azından feodal rejimlere karşı çıkan toplumsal hareketlere kadar uzanan bir geçmişi vardır” tezini savunuyor. Feodalizm ve aristokrasiye karşı yükselen burjuvazinin dilini konuşan suç romanlarının bu düzen karşıtlığı nedeni ile haydutları (örneğin Robin Hood) “soylu” gösterdiğini ama zamanla burjuvazinin kendisi düzenin egemeni olunca haydutların tekrar kötü adama dönüştüğünü çünkü şimdi kendi iktidarları için bu suçluların tehlike oluşturduğunu belirtiyor. Kapitalizme karşı ilk isyanların başlaması ile birlikte devletin ve polis gücünün önemi artınca polisiyelerdeki suçluların tam bir kötü adama dönüşmesini de buna bağlıyor tezinin delili olarak. Benzer şekilde, takip eden tüm bölümlerde burjuvazinin yükselişi veya yozlaşması gibi değişimlerin suç romanlarındaki izlerini zengin bir referans listesi ile sunuyor okuyucuya ve kolaya kaçan bir tanımla “kaçış edebiyatı” olarak tanımlanabilecek bir türün de aslında ne kadar politik olduğunu hatırlatıyor bize. Evet, Thomas Mann’in söylediği gibi “Her şey politiktir” sonuçta kendisini ısrarla apolitik bir konumda tutanların itirazına rağmen.
Klasik dedektif romanının “zekâların çarpışması” olduğunu ve bu çarpışmanın iki düzeyde (dedektifle suçlu arasında ve yazarla okuyucu arasında) sürdüğünü belirten Mandel, bu türün gerçek ustalarının “aldatmadan şaşırtmayı” başaranlar olduğunu söylüyor bu sınıfsal ve idelojik analizi öne çıkaran incelemesinde. Türün hikâyelerinin değişen toplumsal düzen ve koşullara bağlı olarak sokaklardan salona (Agatha Christie’nin romanlarında olduğu gibi) ve sonra ABD’deki içki yasağı ve büyük ekonomik bunalımla (ve bunların sonucu olan “örgütlü suç”un patlaması ile) birlikte tekrar sokağa dönmesini, suçluların ait oldukları sınıfların nasıl değiştiğini, örgütlü suçla savaşabilmek ve burjuva toplumunun düzenini koruyabilmek için gerekli olan polisleri yücelten romanların devreye girişini, örgütlü suçun bir adım sonrası olan devlet suçlarından dolayı casusluk romanlarının ve Bond gibi karakterlerin ortaya çıkışını ve karton kapaklı ucuz kitapların ortaya çıkması ile birlikte süratle artan okuyucu sayısından yola çıkarak bu türün neden popüler olduğunu da (hangi psikolojik ihtiyacı karşıladığını, bir başka ifade ile) anlatıyor kitabında.
Popülerliğin çoğunlukla okuyucunun içindeki “bazı bilinçsiz saldırgan dürtülere, içgüdüsel kan tutkusuna ya da ölüm arzusuna” atıfla açıklandığını ama bunun tarihsel bir açıklama ile desteklenmesi gerektiğini öne sürüyor. Suç tarihini burjuva tarihi ile ilişkilendiren yazar, bu yaklaşımı ile tutarlı bir şekilde, burjuva uygarlığının özelliklerini kullanıyor açıklama olarak: “Burjuva uygarlığı, insanların inandıkları için değil, ceza korkusuyla saygı gösterdikleri yasalarla dayatılan uygarlıktır” diyor ve “Yeni iştahların uyandırılması gerektiği yeni metaların üretimi, sermayenin giderek büyüyen yeniden üretimini olanaklı kılan mekanizmalardan biridir” diye yazarak “türün şiddet dürtülerini yüceltmesini” ve “başkalarının şiddet deneyimlerini paylaşmasını” popülerliğin nedenlerinden biri olarak koyuyor okuyucunun önüne. Orta sınıfın nitelik değiştirmesi (“bağımsız çiftçi, zanaatkâr ve esnaf sayısı azalırken teknisyen, memur ve hizmet sektörü çalışanlarının sayısının artması”) ve yeni orta sınıfın okuryazarlığının ve yaşam koşulları nedeni ile “kafayı başka şeylere yorma” ihtiyacının fazla oluşunu; elbette türün ilkel dürtüleri tatmin ediyor olmasını ve Alman filozof Ernst Bloch’a göndermede bulunarak, “burjuva toplumunun işleyişinin büyük bir esrar” olmasını da nedenler arasına ekliyor Mandel.
1985’de yayımlanan kitap, türün geçirdiği dönüşümün tekrar en başa, “kanun dışı kahraman” tipine geri dönülmesine yol açtığını söylüyor ama burjuva değerlerinin çürümesinin neden olduğu bu durumun daha çok biçimsel bir benzerlik olduğunu ifade ediyor. Yeni kahramanların eskinin “soylu haydutlar”ı gibi bir dava peşinde koşan asiller olmadığını, onları daha çok “savundukları bir davaları olmayan, umutsuz ve alaycı asiller” olarak tanımlamak gerektiğini söylüyor. Mandel’in 1985’e kadar getirdiği türün bu sınıfsal analizini oradan günümüze taşıyan bir eser hayli çekici bir kitap olurdu kuşkusuz. Örneğin Mandel’in incelemesinde sadece bir iki yerde çok kısaca değindiği Peter Wahloo ve Maj Sjövall’ın yaratıcısı olarak kabul edildikleri ve türe yeni bir soluk getiren İskandinav polisiyesinin 1980’lerden sonraki örneklerini nasıl değerlendirirdi acaba yazar?
Mandel kitabın sonunda hem uzun bir bibliyografya ile konu ile ilgili diğer kitapların listesine hem de kendi incelemesi boyunca adı geçen suç eserlerinin listesine yer vermiş ki buradaki kitapların her biri özellikle de türün meraklıları için hayli çekici bir okuma listesi oluşturabilir. Özetle, sadece bu edebi türün düşkünlerinin değil, politik analizlere düşkün olanların da keyifle okuyacağı bir çalışma bu ve açıkçası bundan sonra okuyacağım her suç romanında olan bitene, “iyi” ve “kötü” karakterlere Mandel’in gözü ile bakmamı sağlayacak kadar da etkileyici. Yazarın kitabının son paragrafı ile bitirelim bu yazıyı ki burjuva toplumuna sıkı bir tokat atan ve polisiye romanın tarihinin neden aynı zamanda toplumsal tarih olduğunu açıklayan bu bölüm aslında çok da iyi bir özet kitabın kendisi için: “… çünkü burjuva toplumunun tarihi, aynı zamanda mülkiyetin ve mülkiyetin yadısınmasının, bir başka deyişle suçun tarihidir; çünkü burjuva toplumunun tarihi, aynı zamanda bireysel ihtiyaçlar ve tutkular ile mekanik olarak dayatılan toplumsal konformizm biçimleri arasındaki giderek büyüyen, patlamaya hazır çelişkinin tarihidir; çünkü burjuva toplumu, kendi kendine suçu beslemekte, suç içinden gelmekte ve suça yol açmaktadır; belki de burjuva toplumu, eninde sonunda bir suç toplumudur çünkü.”
(“Delightful Murder – A Social History of the Crime Story”)