“İsrail’i tek çığlıkla kusmak istiyorum! Suratına, senin o kültür bakanının suratına!”
Filminin gösterimi için çöldeki bir kasabaya giden bir film yönetmeninin, ülkesinin suçlarına ve iktidarın kültürel hegemonya için kurduğu sisteme karşı duruşunun hikâyesi.
Senaryosunu Nadav Lapid ve Haim Lapid’in yazdığı, yönetmenliğini Nadav Lapid’in yaptığı bir İsrail, Fransa ve Almanya ortak yapımı. Cannes’da -Apichatpong Weerasethakul’un “Memoria” adlı filmi ile paylaştığı- Jüri Özel Ödülü’nü kazanan yapıt, yönetmenin kişisel hayatından ve mücadelesinden derin bir biçimde esinlenen hayli öfkeli hikâyesi, zaman zaman bir manifestoya dönüşse de gerçekliği nedeni ile daha da güçlenen etkileyiciliği ve filmin tüm sahnelerinde ve nerede ise her karesinde görünen Avshalom Pollak’ın zor bir rolün altından ustalıkla kalkmasını sağlayan performansı ile ilgiyi hak eden bir çalışma. Lapid’in nerede ise seyircinin üzerine gelen sinema dilinin zaman zaman yorucu olması ve politik/ideolojik söylevinin uzaması filmin gücünü azaltıyor açıkçası ama aradan geçen iki yılda İsrail’in ülke olarak geldiği vahim nokta sinemacının haklılığını o derece güçlü bir şekilde gösteriyor ki bu kusurlar rahatlıkla görmezden gelinebilir.
Çok kısa bir sürede (15 gün) senaryosu yazılmış ve yine çok kısa bir sürede (18 gün) çekilmiş ve bir yandan çok kişisel, öte yandan da sadece İsrail değil, Türkiye dahil demokrasisi sıkıntılı olan tüm ülkelerde de geçtiğini rahatlıkla iddia edebileceğimiz kadar evrensel bir hikâyesi olan bir film bu. Hikâyenin kahramanı olan sinema yönetmeni Y’nin annesi oyun yazarı ve senarist, babası ise sanat eleştirmeni; filmin yönetmeni Nadav Lapid’in annesi kurgucu, senaryoyu birlikte yazdığı babası ise yazar. Sadece ebeveynlerin sanat camiasından olması değil, hikâyeyi bireysel kılan; Lapid’in annesi tıpkı Y’nin annesi gibi akciğer kanserinden ölmüş, her ikisi de Tel Aviv’de yaşıyor, ikisinin de son filmlerinin prömiyeri Berlin’de yapılmış (Lapid’inki “Synonymes”) ve ikisinin de Paris bağlantısı var. Aslında tüm bunlardan daha önemlisi, kendisi de İsrailli bir sanatçı olarak, tıpkı Y gibi ülke yönetiminden, ülkedeki toplumsal atmosferden, Filistinlilere yapılanlardan ve dinci/gerici bir muhafazakarlığın ve milliyetçliğin hâkimiyetinden dolayı çok rahatsız. Lapid filmi 2020 -20211’de çekti ve onun Y’nin ağzından dile getirdiklerinin çok daha fazlası hâkim ülkede bugünlerde. İsrail şu anda tarihinin en sağcı ve içinde ırkçıların ve fanatik dincilerin de olduğu bir iktidar tarafından yönetiliyor. Tıpkı bizde olduğu gibi, aydınlanmacı bir bakıştan uzak düştükçe kültürel ve entelektüel üretim de azalıyor ve bu zihniyetteki iktidarların kültür alanında hegemonya kurabilmeleri için ellerindeki silahlara (finans kaynakları, sansür vb.) başvurmaları çok sık rastlanan bir olgu. Lapid’in sadece kültürel alanındaki baskılar ile değil, toplumun militarist hüviyetinden Filistin’e yapılan zulme uzanan farklı alanlarda da sesini çıkararak oldukça cesur davrandığını ve İsrail’in bu yoldan dönmedikçe, kendisini kendi eli ile yok oluşa götürdüğünün altını çizdiğini takdiri hak eden bir şekilde dile getirdiğini de belirtmekte fayda var. Bir sahnede kültür bakanına atfedilen “Ülkeyi karalayan, açlıktan ölür” sözü oldukça net bir resim çiziyor kesinlikle.
Evet, hem kişisel hem toplumsal (evrensel) bir hikâye anlatıyor Lapid; bunu yaparken takındığı tavır ise oldukça şiddetli bir öfke ile dolu. Öyle ki adeta filmi seyredenleri (elbette başta İsrail halkı olmak üzere) sarsmak ve “kendinize gelin” diye bağırmak istemiş yönetmen. Bu sinema dili ve Y’nin kimi hayli uzun konuşmaları filmin üzerinde olumlu olduğu kadar, olumsuz etki de yaratmış; Lapid’in kendisini gerektiği kadar dizginleyememesi anlaşılabilir bir durum aslında ve hikâyenin hemen her unsuru ve olgusunda gerçeklerden yola çıkılmış olmasının da sağladığı belgesel havasına da uygun. Gerçekten de yönetmenin kendi kişisel ve iş hayatını belgelediğini düşünebilirsiniz filmi seyrederken. Ne var ki bu -kolayca empati kurulabilecek- tavır filmin sinema değerini zedeliyor bir bakıma.
Y adlı yönetmenin çekmeyi düşündüğü film için deneme çekimlerini gösteren bir bölüm ile açılıyor hikâye. İsrailli bir askeri tokatladığı için 16 yaşındayken hapse atılan Filistinli bir genç kızı anlatacak bir film bu ve deneme çekiminde bir karakter Ahed’in dizinden kurşunlanmamış olmasından şikâyet ediyor; çünkü böylece kız evinden bir daha çıkamaz ve askerlere de sorun yaratamazdı ona göre. Sonra kızın dizine odaklanıyor kamera ve o, dizinin üzerinde tempo tutmaya başlıyor; gittikçe hızlanan tempo ise onun seslendirdiği, Guns N’ Roses şarkısı “Welcome to the Jungle”a bağlanıyor. Oldukça çığlık çığlığa yapılan bir yorum bu ve ilerde bir başka şarkı sahnesinde (İsrailli hip-hop grubu Shabak Samech’in “Imperia” adlı şarkısı) göreceğimiz gibi Lavid’in sert ve öfke dolu diline de uygun. Y’nin filmin gösterimi için, çölde küçük bir kasabaya gidişini ve orada yaşananları izliyoruz sonra. Bir yandan kanser olan annesi, diğer yandan içinde bulunduğu durum hikâyenin bundan sonrasında sürekli ıstırap, öfke, direniş, sarkazm gibi farklı ruh halleri arasında sıkışıp kalan bir adam getiriyor karşımıza. Bir mobil uygulamadan evli bir kadınla yazışma gibi hikâyedeki yerini tam anlayamadığımız bölümler içerse de bundan sonrası, diğer her sahneyi ve karakteri “mesaj”ına uygun olacak bir şekilde kullanmış Lapid. Çekeceği filmde rol almak isteyen ve bir büyük şehirde rahat bir yaşam sürdüğü anlaşılan genç kızın yönetmeni ikna etmek için onu telefonla aradığı sahne de başta ilgisiz görünebilir ama aslında tam da hiikâyenin dert edindiklerinin göbeğindeki bir durumun tespiti bu. Ahed’i canlandırmak isteyen oyuncu adayının, Filistinli gerçek karakterin içinde yaşamak zorunda bırakıldığı durumla ilgili hiçbir bilgisinin olmadığını ima ediyor film ve bu bağlamda bakınca, hikâyenin karanlık havasını artırıyor.
Tüm ülkenin “gittikçe aptallaştırıldığı ve bundan zevk alır hâle getirildiği” bir resim görüyor Y ve öfkesi de bunun üzerine kurulu. Film gösteriminin başında seyircilere “Göreceğiniz her şey gerçek. Bu olaylar yaşandı, karakterler bunları yaşadı” diye konuşuyor; benzer şekilde Nadav Lapid de seyircisini omuzlarından sarsarak, anlattığının gerçekliğini haykırıyor yüksek bir sesle. İsrail’in Kültür ve Spor Bakanlığı’nın böyle bir hikâye anlatan ve bakanlığın uygulamalarını sert bir şekilde eleştiren filmin destekçileri arasında bulunması şaşırtıcı gelebilir ama iki yıl sonra İsrail’in tarihindeki en sağcı hükümet tarafından getirildiği nokta artık bu tür bir sponsorluğu tamamen imkânsız kıldı. Sert hikâyesine rağmen filmin nefes aldıran anları da var; Y’nin Vanessa Paradis’nin “Be My Baby” şarkısı eşliğinde “kamera”ya dans ettiği sahneden, bir başka karakterin Bill Withers’ın “Lovely Day” şarkısına uyarak sergilediği eğlenceli dans figürlerini örnek gösterebiliriz bu nefes anlarına. Ne var ki bu bölümleri de daha çok yitirilen/erişilemeyen bir şeyleri hissettirmek için yaratmış sanki yönetmen. Yeri gelmişken, tıpkı Y’nin dans ederken adeta poz vermesinde olduğu gibi, yönetmenim kameranın varlığını sert hareketlerle sık sık hatırlattığını da eklemekte yarar var. Karakterlerden ikisi konuşurken, kamera âni bir hareketle gökyüzüne yükselip geri dönebiliyor örneğin veya ne ilgili sahnedeki karakterlerin ne de “seyircinin” bakış açısı olduğu söylenebilecek bir yönde hareket ediyor. Sahnelerin atmosferine bir tedirginlik ve rahatsızlık havası katıyor bu tercih ama tam olarak yönetmenin amacı bu mu, bunu söylemek zor.
“Eninde sonunda coğrafya galip gelir” dediğini söylüyor bir sahnede Y annesinin. Bizde de özellikle politik bağlamda sıklıkla kullanılan ve kaynağı konusunda kesin bir uzlaşı olmayan “Coğrafya kaderdir” ifadesini hatırlatan bu cümleyi Y, ülkesinin eninde sonunda coğrafyanın zorunlu kıldığı durumu kabul etmek zorunda kalacağını ve buna direnmenin, ülkesinin bugün içinde bulunduğu durumun nedenlerinden biri olduğu savını güçlendirmek için kullanıyor. Kapitalizm (“Şimdi hepimiz bankaların kölesiyiz”) ve küresel ısınma (aşırı sıcaklar nedeni ile tarlada kavrulan domatesler için söylenen “Düşünsene, çölde çürüyen binlerce dolmalık biber… bu ülkenin metaforu”) eleştirisinin de araya sıkıştırılmış göründüğü filmin sel suyunun doldurduğu derin yarık kenarında geçen final bölümü hikâyenin zayıf noktasını oluşturuyor. Senaryonun, bu kapanışı filmin geri kalanına yakışır şekilde daha güçlü (ve doğru) bir içerikle halletmesi gerekirdi. Y’nin, anlattığı “Siyanür hapı” hikâyesinde hangi karakter olduğu üzerinden seyirciyi hem şaşırtan hem düşündürebilen senaryo daha iyi bir çözüm bulabilmeliydi kapanış için.
“Kadınsızlık başlarına vurmuş” on erkek askerin dans ettiği bölümde öfke ve kıstırılmışlığı -belki fazlası ile- somutlaştıran filmde Y’nin yaptığı yolculuğun ve film gösteriminin yapılabilmesi için karşısına çıkarılan koşulların bir benzerini Lapid de yaşamış. “Haganenet” (Anaokulu Öğretmeni) adlı yapıtının gösterimi için, tıpkı filmde olduğu gibi 2014 yılında Arava’ya gittiğinde benzer koşullarla karşılaşmış yönetmen. Yine de film tüm o karamsar/kara havası içinde bir umut ışığı da taşıyor. Y’nin kültürel baskıları ifşa etmek için tuzak kurduğu karakterin sadece bir bürokrat değil, aynı zamanda bir kurban olduğunu anlaması da hikâyenin sert tepkiselliğini yumuşatıyor bir parça da olsa. Hikâyede önemli bir metafor olarak kullanılan dev yarığın, Nietzsche’nin “Canavarlarla mücadele eden kişi sonunda bir canavara dönüşmemeye baksın. Uçuruma uzun süre bakarsan, uçurum da sana bakar” sözünü hatırtlattığını ve sadece Y’ye değil; onun gibi, canavarlarla mücadele eden herkes için bir uyarı olduğunu düşünmek de mümkün. Son bir söz olarak, filme adını veren Filistinli Ahed Tamimi’nin gerçek bir karakter olduğunu, internette “İsrailli askeri tokatlama” videosunun çok seyredildiğini ve sonlara doğru bir parça didaktik olmaktan kendisini alamayan filmin ilgiyi hak ettiğini belirtelim.
(“Ahed’s Knee” – “Ahed’in Dizi”)