“Hafızanı kaybetmiş olsan da pes etme. Hayat ileriye doğru akar, geriye değil; yoksa işin daha zordu”
Uğradığı saldırı sonucu hafızasını kaybeden ve kim olduğunu bile hatırlamayan bir adamın sıfırdan yeni bir hayat kurmasının ve geçmişin kaçınılmaz olarak bir gün tekrar karşısına çıkmasının hikâyesi.
Aki Kaurismäki’nin yazdığı ve yönettiği bir Finlandiya, Fransa ve Almanya ortak yapımı. Cannes’da Jüri Büyük Ödülü ve Kadın Oyuncu Ödülü’nü kazanan yapıt yönetmenin “Finlandiya Üçlemesi” başlığı altında toplanan filmlerinin kronolojik olarak ikincisi (Diğerleri 1996 tarihli “Kauas Pilvet Karkaavat” (Sürüklenen Bulutlar) ve 2006 yapımı “Laitakaupungin Valot” (Alacakaranlıktaki Işıklar)). Yönetmene özgü bir mizahla dramın bir arada olduğu film Kaurismäki’nin ülkesi Finlandiya’da seyirciden en çok ilgi gören eseri olması ile de bilinen; hüzün ve her türlü yoksunlukla örülü hikâyesine rağmen yaşam sevinci de taşıyan; yönetmenin her zaman olduğu gibii zengin bir soundtrack seçiminin dikkat çektiği ve yine onun her zamanki gibi toplumun alt kesimlerini öne çıkardığı ilginç bir yapıt.
Trende tanışıyoruz hikâyenin kahramanı ile; 2007’de 51 yaşında hayatını kaybeden Markku Peltola’nın canlandırdığı karakterin adı jenerikte M olarak geçiyor ve adını onun gibi biz de bilmiyoruz. Elinde bavulu ile iniyor, karanlık havada parkta bir banka oturuyor ve bir süre sonra uyuyakalıyor. Yanına gelen üç serseri onu soymakla yetinmiyor ve önce bir sopa ile başına sert bir darbe vurdukları adamı, daha sonra da tekmelerle epey hırpalıyorlar. Ardından onu bir hastane yatağında görüyoruz; başındaki doktor ve hemşire durumunun çok kötü olduğunu konuşurken, hastanın kalbi duruyor. Hemşire üzerine çarşafı örtüp odadan çıktıktan hemen sonra âni bir şekilde “diriliyor” adam ama hafızası tamamen kaybolmuştur ve yeni bir hayata başlayacaktır kimliği ve geçmişi olmadan.
Sol dünya görüşü olan bir sanatçı Aki Kaurismäki ve hikâyelerine güncel toplumsal sorunları da yansıtmaya çalışan bir isim. Günümüzün en önemli meselelerinden biri olan mülteciler hakkında Finlandiya toplumundaki düşmanca yaklaşıma cevap olarak 2017’de çektiği “Toivon Tuolla Puolen” (Umudun Öteki Yüzü) ile Fin toplumunun bu konudaki düşüncelerini etkilemeye çalıştığını söylemişti örneğin. Hikâyeleri hemen hep Helsinki odaklı olsa da, şehre asla romantik olmayan bir bakışla bakan yönetmen “Mies Vailla Menneisyyttä”da da bu yaklaşımını koruyor. “Finlandiya Üçlemesi”nin ilk filminde işsiz kalan bir karı koca üzerinden kapitalizmin insanları öğüten çarklarını öykünün teması yapan yönetmen bu ikinci filmde yine ağırlıklı olarak, toplumun kıyısında kalan insanlara eğiliyor ve sıcak, hümanist ve dayanışma övgülü bir hikâye anlatıyor bize. Doğrudan politik değil, ya da değilmiş gibi görünüyor bu yapıt da ama öykünün kendine özgü mizahı içinde (örneğin banka soygunu sahnesi) sosyal ve ekonomik düzeni eleştiriyi hiç ihmal etmiyor Kaurismäki.
Kendisi gibi sinemacı olan kardeşi Mika Kaurismäki ile ayrı ayrı çektikleri filmlerin son 40 yılda Finlandiya’da çekilenlerin beşte biri olduğu esprisi yapılır sinema dünyasında ikilinin çalışkanlıkları nedeni ile; ama kesinlikle saygı ve övünmeyi hak eden yapıtlar üretiyor iki sanatçı da. Küçük kardeş Aki kendine özgü mizahının da katkısı ile sinema dünyasında bir parça daha fazla popüler oldu ve işte o mizah burada da kendisini gösteriyor baştan itibaren. Hastanede mucizevi bir şekilde dirilen M’nin ayaklandıktan sonra ilk yaptığı, tamamen sarılı olan yüzüne elini atıp, dövülünce çarpılan burnunu yerine oturtmak oluyor örneğin. “Kurtuluş Ordusu” (Dünya çapında faaliyet gösteren Protestan yardım örgütü) bandosunun yer aldığı hemen tüm sahneler ve M’nin karşılaştığı tüm karakterlerle (örneğin “ev”ini kiraladığı adam) ilişkileri ve aralarındaki konuşmalar başta olmak üzere zaman zaman hafif saçma boyutu da olan bu mizah filme önemli bir katkı sağlıyor. Kaurismäki’nin oyuncularından aldığı çoğunlukla “duygusuz” performanslar da destekliyor bu tuhaf mizahı ve filme önemli bir renk katıyor. Senaryo özel bir çaba harcamıyor bu mizahı yaratmak için ki onu doğal kılan da bu; diyaloglara da yansıyan (“Çocukların önünde vurmaz bana”) mizah anlayışı karakterlerin eylem(sizlik)leri ya da düşüncelerine de sızıyor ve hikâye boyunca tutarlı bir şekilde, seyrettiğimizin önemli bir parçası oluyor. The Renegades grubunun enerjik rock şarkısı “Do The Shake”in çaldığı sahnede, Kurtuluş Ordusu’nda çalışan kadının (sade ama hayli etkileyici oyunu ile Cannes’da ödül alan Kati Outinen) yavaş hareketleri ve muhafazakâr görünümünün bu müzikle oluşturduğu zıtlık, filmin mizah anlayışının iyi bir örneği.
Aki Kaurismäki romantik bir Helsinki görüntüsünden uzak durmakla yetinmeyip, hikâyesini işçi sınıfından karakterler, evsizler ve yoksullar üzerinden anlatmış temel olarak. Araya serpiştirilen evsiz insanların ve onların yemek kuyruğundaki görüntülerinin sık karşımıza çıktığı film bu problemlerin karşısına, bir çözüm olarak değil ama, dayanışmayı yerleştirmiş; sıcak bir dil ile anlatılan bu dayanışma, Kaurismäki’nin kendisinin de inandığını gösteren dürüstlüğü bu bağlamda filmin önemli meselelerinden biri oluyor. Resmî kurumların, devletin bir başka ifade ile, soğuk tavırları ve ilgisizliğinin karşısına halkın kendi içindeki dayanışmayı koyuyor ve M’nin kendisine yeni bir hayat inşa etme çabasının sonuca erişebilmesi için bu işbirliğinin ve desteğin önemini vurguluyor film. Emeğe ve emekçi sınıfa değerbilir bir anlayışla yaklaşıyor yönetmen ve banka soygununu bunu vurgulamak için esprili, dramatik ve hüzünlü bir şekilde kullanıyor. Bankaların halkı sömüren tutumunun tam karşısında, alınterinin bedelinin ödenmesine duyulan hassasiyet ve sadece bir silah sesi ile anlatılan onurlu bir inanç ve saygı var bu hikâyede.
Film yeni bir hayat kurma ihtimali üzerine de tatlı tatlı hayaller kurdurmaya yöneltiyor seyircisini. M’nin eski hayatı ile ilgili hiçbir şey hatırlamaması, dolayısı ile o hayatın iyi ya da kötü yönlerinin bundan sonrası için hiçbir önem taşımaması hayli ilginç ve sonlardaki “geçmiş ile yüzleşme”yi düşünürsek hayli eğlenceli bir potansiyel sunuyor kuşkusuz ve Kaurismäki bu potansiyeli akıllıca ve, keyif ve umut veren bir başarı ile kullanıyor. Filmin keyif ve eğlencesini sağlayan bir diğer unsur ise, yönetmenin her filminde olduğu gibi burada da bolca kullanılan şarkılar. Filmografisinin tüm örneklerinde, bazıları birden fazla yapıtta olmak üzere, oldukça fazla sayıda şarkı kullanması ile bilinen bir sinemacı Kaurismäki. Favorilerinden biri olan ve 1960’da kurulup 1971’de dağılan İngiliz rock grubu The Renegades burada da sık sık şarkıları ile hikâyenin bir parçası olmuşlar. Kendi ülkelerinde hiç popüler olamayan ama Finlandiya’da fanatik ve kalabalık bir hayran kitlesine sahip olan grup (Fin yönetmen Yrjö Tähtelä’nın 1966 tarihli ve “Topralli” adlı filminde kendi isimleri ile oynamışlıkları bile var) anlaşılan sadece yönetmenin değil, Fin toplumunun hafızasında da önemli bir yer tutmuş olsa gerek ki pek çok filminin soundtrack’inde yer almışlar yönetmenin. M’nin kiraladığı evdeki müzik kutusu ve Kurtuluş Ordusu bandosu da filmin bu işitsel olgusunu güçlü bir biçimde destekliyor sürekli olarak. Leningrad Cowboys adlı Fin müzik grubu ile olan sıkı ilişkilerinin de (grup için müzik videoları çeken yönetmen; onlarla kısa filmler, iki uzun metrajlı film ve bir konser filmi de yapmış) gösterdiği gibi Kaurismäki için müzik, sanatının önemli bir parçası oldu hep.
Bar sahnesinde duvarda asılı olan fotoğrafın, 1995’te ve henüz 44 yaşındayken kalp krizi ile hayatını kaybeden ve Kaurismäki kardeşlerin pek çok filminde rol almış olan Matti Pellonpää’ya ait olduğunu ve avukat rolünde karşımıza çıkan Matti Wuori’nin gerçek hayatta da avukatlık yaptığını, bu tür bilgilerin meraklıları için eklerken, filmi görülmesi gerekli yapıtlar arasına rahatlıkla yerleştirebiliriz. M’nin bir bakıma yeniden doğuşu ve yeni seçimler yapabilmesi ile umut vaat eden bir çalışma olan film, başta Markku Peltola ve Kati Outinen olmak üzere tüm kadronun “oynamadan oynayan” performansları ve zamandan bağımsız görünen set tasarımları ile de önemli ve ilginç bir yapıt.
(“The Man Without a Past” – “Geçmişi Olmayan Adam”)