Yazar: Gürkan Kılıçaslan

Iluminacja – Krzysztof Zanussi (1973)

“Aziz Augustine’in teorisine göre bilgiye aklın aydınlanması ile ulaşırız. Bu aydınlanma anında, akıl hakikati doğrudan görür, tıpkı gözlerimizin fiziksel dünyayı görmesi gibi. Akıl ona muhakemeye başvurmadan erişir. Aydınlanma coşku dolu bir kendinden geçişin sonucu değildir; mantık içermeyen bir vecd ya da kendini yitirme de değil. O, düşüncenin yoğunlaşmasıdır. Buna erişebilmek için tek gerekli olansa kalbin saflığıdır. Kalbin saflığı aklın mekanizmasından çok daha önemlidir”

Üniversitede fizik okumak için şehre gelen genç bir adamın hayatının anlamını sorgulama ve aydınlanma çabasının hikâyesi.

Krzysztof Zanussi’nin yazdığı ve yönettiği bir Polonya filmi. Diğer ödüllerinin yanında Locarno’da Altın Leopar’ı, sinema yazarları ödülünü ve ekümenik jürinin ödülünü de kazanan yapıt genç bir adamın on yıla yayılan hikâyesini “kurgusal bir belgesel” olarak tanımlanabilecek bir içerik, ilginç bir kurgu ve önemli sorularla anlatıyor. Dönemin Polonyalı aydınları arasında büyük ilgi gören ve hatta bir kült olan film, “aydınlanma” için bilimden dine farklı alanlarda dolanan kahramanının entelektüel arayışında kurgu sahnelerinin içine yerleştirdiği ve gerçek karakterlerin öykünün teması ile bağlantılı konuşmalar yaptığı biçimi ile dikkat çekerken; belki ortalama bir sinemaseveri zorlayabilecek “entelektüelliği” ile şaşırtan ve kesinlikle çok farklı bir sinema yapıtı.

İlginç bir gelişim süreci var filmin: “Bilimin çağdaş insanın önüne koyduğu belli ideolojik meseleleri ele alan; kurgu, belgesel ve deneme türlerinin bir araya geldiği bir film” çekmeyi düşünen Zanussi’ye konuyu öneren, “Struktura Krysztalu” (Kristalin Yapısı, 1969) adlı eserinin bir gösteriminden sonraki tartışmalara katılan bir seyirci olmuş. “Aklın çabalarının aydınlanmaya erişmek için yeterli olmadığını, insanın gerçeğe yaklaşabilmek için pek çok sorun ve tecrübeyi yaşaması gerektiğini, bilginin tek başına yeterli olmadığını anlatmak istedim” diyen Zanussi yaşamdaki tecrübelerimizin bilimin kendisi kadar “gerçeğin bir biçimi” olduğuna inandığını belirtmiş filmi hakkında konuşurken. Bunun için de içsel aydınlamanın hem deneyciliği (ampirizm) hem akılcılığı içermesi gerektiğini öne süren İtalyan felsefeci ve din adamı Aquinolu Thomas’ın görüşleri üzerinden ilerlemeyi seçmiş. Öykünün başında kendisi olarak karşımıza çıkan Polonyalı felsefeci ve tarihçi Władysław Tatarkiewicz’in ağzından duyduğumuz ve bu yazının girişinde yer alan Aziz Augustine’in düşüncelerinin kullanımı ise, bu bağlamda değerlendirince, bir ironi içeriyor. Filmin fizikçi kahramanının (Zanussi’nin üniversitede felsefe ile birlikte fizik de okuduğunu hatırlayınca filmin otobiyografik yanı daha net oraya çıkıyor) on yıllık hikâyesi Aquinolu Thomas’ın aydınlanma ile ilgili felsefesinin sinemalaştırılması olmuş bir bakıma.

Zanussi bir kurgu hikâyeyi çoğu bilim adamı olan gerçek karakterlerin konuşmalarının kattığı belgesel tavrı ile birlikte anlatmış. Władysław Tatarkiewicz’in yanında Marian Kupczynski, Sylwester Porowski ve
Iwo Białynicki-Birula’nın da aralarında olduğu bilim adamları öykünün ilgilli yerlerinde bir belgeselde görüşleri alınan biri gibi karşımıza çıkıyorlar ve bilim insanlarının sorumluluğu, fizik ve bu bilim dalının çalışma yöntemleri vb. konularda görüşlerini belirtirken, “aydınlanma”nın bilim ile ilişkisi hakkında seyirciye de düşünme fırsatı sağlıyorlar. Öykünün kahramanı Franciszek’in, (Stanislaw Latallo) üniversite ve iş arkadaşları (önemli bir kısmı kendilerini oynuyorlar) ya da bir din adamı ile yaptığı konuşmalarda da bu tavrı sürdürüyor film ve bizi “entelektüel” bir tartışmanın parçası yapıyor; bu sahnelerdeki kamera kullanımının gördüklerimize kattığı sahicilik duygusu ve doğaçlama havası da destekliyor yönetmenin seçimini. 1969’da çektiği “Struktura Krysztalu” filminde iki aydın karakterin konuşmalarının sadece bir kısmına bizi tanık eden Zanussi burada tam tersini yapıyor ve konuşmaların içeriğine tüm boyutları ile hâkim kılıyor bizi ve bu yapıtlar özelinde bakıldığında her ikisi de doğru seçimler oluyor; çünkü örneğin burada konuşmalar filmin temel meselesini açmak ve seyirciyi de bunun üzerinde düşündürmek için gerekli. Ayrıca ilkinin aksine bu, “konuşmalı” bir film ve kahramanımızın yaşının konuşulduğu bir sahnede Einstein, Plank ve Heisenberg’in fotoğrafları ile birlikte, profesör oldukları ve Nobel kazandıkları yaşların görüntüye gelmesinin bir örneği olduğu belgesel yaklaşımına da uygun bir tutum bu.

Franciszek’i üzerinde sadece bir külotla gördüğümüz bir sahne ile açılıyor öykü (kapanışta da onu bir deniz kenarında ve bu kez üzerinde sadece mayosu ile göreceğiz ki açılış ve kapanıştaki bu “çıplaklık” bir başlangıç ve sonun (doğum ve ölüm, arayışın başlangıcı ve sonu) sembolü olarak görülebilir); genç adam üniversiteye başvurmuştur ve fiziksel bir muayeneden, ardından da ruhsal bir testten geçmektedir. Tümünden çok iyi sonuçlar alan Franciszek fizik okumak istemektedir. Kabul alır ve ailesi tarafından büyük şehire uğurlanır. Üniversite eğitimine ilk aşk, sorgulamalar, maddi zorluklar vs. eşlik edecek ve genç adamın öyküsü “aydınlanma” kavramının anlatımının aracı olacaktır bir bakıma. Bu arada, tıpkı “Struktura Krysztalu”da olduğu gibi burada da “kariyer, ev, araba” hedefleri bir tartışmanın konusu olacak ama sadece kısa bir yan unsur olarak ve asıl mesele bundan çok daha farklı bir alanda yaşanacaktır.

Filmin ilginç müzikleri ve kurgusu üzerinde de durmak gerekiyor; Wojciech Kilar imzalı müzikler arada bir atonal da olan melodiler içeriyor. Piyano, keman, flüt ve koro sesinden oluşan ve hemen her zaman öykünün kahramanının ruh hâlini takip eden bu çalışmalar başarılı bir film müziğinin nasıl olması gerektiğini gösteren ve dönemin Polonya sinemasını bilenler için şaşırtıcı olmayan bir başarıya sahip. Zanussi ile pek çok filmde iş birliği yapan Urszula Sliwinska’nın kurgu çalışması da benzer bir başarıya sahip. Jean-Luc Godard’da gördüğümüz “jump cut” (Sıçramalı kesme) tekniğinin uygulandığını görüyoruz burada zaman zaman ve tek bir planda çekilen görüntünün bazı kısımlarının kesilerek devamlılık duygusunu yok eden ve böylece zamanda sıçrama duygusu yaratan bu yöntem filme biçimsel bir ilginçlik katıyor. Aslında Sliwinska ve Zanussi ortaklığı bu sıçramayı sadece bir planın içinde gerçekleştirmiyor. Genç adamın bir kadını ilk kez ve uzaktan gördüğü sahneden, zaman olarak ne kadar ileride olduğunu bilmediğimiz, bir başka sahneye geçiyor ve kadınla sevgili olduklarını anlıyoruz örneğin. “Burcun nedir?” sorusunun bir parkın bankında el falına baktıran bir karakterin görüntüsüne sıçraması gibi farklı örnekleri var bu tercihin filmde karşımıza çıkan. Ateşli bir ilk öpüşmeden, Alman sanatçı Josef Limburg’un “Die Reue” adlı ünlü heykeline (iki çıplak figürden oluşan heykelde erkek kadının elini öperken görülür) geçiş ki bir benzeri daha vur bunun hikâyede, bu kurgu anlayışının bir başka örneği olarak gösterilebilir.

Metafizik bir boyutu da var filmin ama bu öğe Franciszek’in arayışları sırasında yaşadıkları ve bu yaşananlarla ilgili olarak gerçek karakterlerin açıklamaları (“Modern fizikçiler geleceğin, geçmiş ve şimdiki an gibi hafızamızda yer etme gerçeğini dışlamıyorlar”) üzerinden çıkıyor karşımıza, Zanussi’nin kendi görüşleri olarak değil. Burada filmin afişinin ana nesnesi olan beyin üzerinde durmak gerekiyor; kahramanımızın başına takılan elektrotlarla takip edilen beyin dalgaları ve o sırada gördüğü tuhaf rüya, bir maymun beynine yerleştirilen bir aletle yapılan test ve en önemlisi de çok ağır psikiyatri hastalarının “tedavisinin mümkün olup olmadığı” tartışmaları gibi unsurlar Franciszek’in “aydınlanma” çabasının önemli birer parçası oluyor. Tedavisi mümkün olmayan psikiyatri hastalarının, Hitler’inki kadar acımasız olmayan bir yöntemle, yok edilmesi gerektiğine inanan sıradan bir insandan, kahramanımızın sorguladığı (“Ruh beden ayrılıyormuş gibi olmuyor mu?… Neden ruhlarımızın cismani kökenine bu kadar müdahale ediyoruz”) tıbbi tedavi yöntemlerine film bizim de düşünmemizi bekliyor bu konuda. “Ameliyat olmasaydı iki ay boyunca can çekişecek” bir adamın beynine yapılan operasyon ve bir beynin “arşive kaldırılacak” olmasına kahramanımızın verdiği tepki beden ve ruh ikilemi, insanın ne olduğu gibi derin konulara değinmesini sağlıyor filmin.

Seyrettiğimiz, duyarlı ve sorgulayan bir insanın trajedisi bir bakıma ve Franciszek’in bu öykü boyunca tanık oldukları ve yaşadıklarını izlemeye değer kılanlardan biri bu karakterin ilginçliği kuşkusuz ve ilk ve tek sinema oyunculuğunda Stanislaw Latallo’nun gösterdiği farklı performans bu çekiciliği daha da artırıyor. Karakterinin tedirgin sevimliliğini ve üzerinde kaldırmakta zorlandığı bir yük olan bir insanın yorgunluğunu doğal bir biçimde sergileyen oyuncunun kendi hayatı da hayli trajik. Çoğu belgesel bazı filmlerde kameramanlık yapan, televizyon için filmler yazıp çeken Latallo 1974’te Himalayalar’a giden Polonyalı bir ekipte kameraman olarak görev yaparken hayatını kaybetmiş henüz 29 yaşındayken ve bedeni de hâlâ orada.

Görüntü yönetmeni Edward Kłosiński çekimlerde hem 35 mm hem 16 mm çalışmış ve bu da filme Zanussi’nin de hedeflediği röportaj havasını katmış bazı sahnelerde. The New York Times’ın o dönemdeki ünlü eleştirmeni Vincent Canby’nin “komedi” olarak gördüğü, “öykü ilerledikçe iyice sıradanlaşıyor” ve “Aziz Augustine’in doktrini üzerine hijyenik bir şaka” gibi ifadelerle eleştirdiği yapıt başta ülkesindekiler olmak üzere eleştirmenlerden olumlu not almış çoğunlukla. Kahramanın aydınlanmaya ulaşıp ulaşmadığı konusunda farklı görüşler olan film mutlu aile sahnelerindeki özellikle seçilmiş aydınlık anların dışında, öyküsünü genel olarak soluk renklerle anlatmayı seçen, ilgiyi hak eden farklı bir deneme sineması örneği.

(“The Illumination” – “Aydınlanma”)

Arapların Gözünden Haçlı Seferleri – Amin Maalouf

Lübnan asıllı Fransız yazar Amin Maalouf’un 1983 tarihli kitabı. Çok satan, beğenilen ve pek çok ödül kazanan Maalouf’un yayımlanan ilk kitabı olan eser, dönemin Arap tarihçilerinin ve yaşadıkları dönemdeki olayları tarihe kayıt düşmek için not eden vakanüvislerinin eserlerine dayanarak Haçlı Seferleri’ne Arapların gözünden bakan ilginç bir çalışma. İlki 1096 – 1099 arasında gerçekleştirilen, tam sayısı tartışmalı olsa da sonuncusunun 1291’de bittiği kabul edilen ve temel amacı Kudüs ve çevresindeki “kutsal topraklar”ı Müslümanların elinden almak olan “kutsal savaşlar”ı “öteki cephe”de “yaşandığı ve hikâye edildiği biçimde anlatmak” olarak ifade etmiş amacını Maalouf. Eserin sonundaki “Sonsöz” bölümünde bu seferlerin Arap dünyasında yarattığı kalıcı etkilere değinen yazar, bu kısım hariç bırakılırsa, gerçekten de sadece Arap dünyası üzerinden anlatmış bu seferlerin öykülerini. Kitabın sonunda Arap dünyasında 622 ile 1291 yılları arasında yaşanan olayları kronolojik olarak listeleyen Maalouf’un eseri o coğrafyalarda bugün de devam eden karmaşa ve kaosu, etnik ve dinsel unsurların nasıl iç içe geçtiğini, sadece tarih ve politika meraklıları için değil, tüm kitapseverler için de çekici bir biçimde aktarıyor okuyucuya. Batılı ve Doğulu yüzlerce farklı ismin ve “devlet”in öykülerinin iç içe geçtiği kitap bir tarih masalı tadını da taşıyor ve bugünün her olgusunun izlerini geçmişte aramak gerektiğini hatırlatıyor güçlü bir şekilde.

Fransız Akademisi üyesi olan ve eserlerini 27 yaşında yerleştiği Fransa’nın dili ile yazan Maalouf yapıtları ile Goncourt ve Prince of Asturias gibi prestijli ödüllerin sahibi olan bir sanatçı. Tarihçi olmayan bir ismin (üniversitede sosyoloji okumuş Maalouf), üstelik de kurgu olmayan bir kitapta, üzerine yazılmış koca bir literatür olan Haçlı Seferleri’ni anlatmayı seçmesi riskli bir tercih kuşkusuz. Ne var ki bu riski hem kaleminin gücü ile hem bu kutsal savaşları Batı’nın değil, Doğu’nun gözünden anlatması ile bir avantaja dönüştürmüş yazar. “Anlatıyı iyice ağırlaştırmamak için”, dipnot kullanmamış yazar ve onları kitabın sonunda ilgili bölümlerin notları ile birlikte sıralamayı tercih etmiş; aslında tek başına bu seçim bile yazarın bir tarih kitabı yazmaya, akademik bir eser üretmeye soyunmadığının göstergesi olarak değerlendirilmeli. Maalouf genellikle Arap tarihçi ve vakanüvislerin özgün metinlerinden yararlanmış ama notlarda belirttiği gibi Haçlı Seferleri ile ilgili Batılı kaynakların, çoğu 20. Yüzyıl’ın ilk yarısında üretilmiş eserleri de kaynak olmuş kendisine. Burada bizim adımıza üzücü olan, gerek o dönemdeki Arap yazarların eserlerinin gerekse bu Batılı kaynakların yapıtlarının hemen hiçbirinin Türkçeye çevrilmemiş olması. Altı boş milliyetçilik söylemlerinde boğulup gitmeyi seçenlerin ağırlıkta olduğu bir ülkenin neden bu halde olduğunun açıklamalarından biri bu olsa gerek. Batı’dan gelen yüz binlerce insanın geçiş yolu üzerinde kurulu olan, ilgili savaşların hemen tamamı Selçuklu, Osmanlı veya Türkiye Cumhuriyeti döneminde sahip olduğu topraklarda yaşanan bir ülke için akıl almaz bir eksiklik bu kuşkusuz. Bu arada YKY’den çıkan çeviri ile ilgili bir eksikliği de not düşmekte yarar var: Dilimize çevrilmiş olan az sayıdaki eserin Türkçe baskıları ile ilgili bilgi verilmemiş olması bir sıkıntı. Örneğin İskoç yazar William Montgomery Watt’ın orijinali İngilizce olan 1972 tarihli “The Influence of Islam on Medieval Europe” adlı kitabı dilimize Hulusi Yavuz tarafından 1986’da çevrilmiş ve Boğaziçi Yayınları tarafından basılmış “İslâmın Avrupa’ya Tesiri” adı ile; ama biz kaynaklar arasında, Maalouf o şekilde belirttiği için, 1974 tarihli Fransızca çevirisini görebiliyoruz sadece.

Altı bölümde ele almış Maalouf Haçlı Seferlerini: İstila (1096 – 1100), İşgal (1100 – 1128), Karşı Saldırı (1128 – 1146), Zafer (1146 – 1187), Erteleme (1187 – 1244) ve Frenklerin Kovulması (1224 – 1291). Her bir bölümün başında o kısımda ele alınan olaylarla ilgili bir alıntı var tarihsel bir kişilikten; örneğin İstila başlıklı bölümü Selahaddin Eyyubi’nin “Frenklere bakın! Dinleri için nasıl gözleri dönmüşçesine savaşıyorlar; oysa ki biz Müslümanlar cihat yolunda hiç de ateşli değiliz”. ifadesi ile açılıyor. Bunun gibi her bölümün başındaki alıntıyı, kitabın da bakış açısına uygun bir şekilde bir gerçek Arap karakterden (tarihçi ya da devlet adamı) seçmiş Maalouf.

Hristiyanların kutsal savaşlarının nedenlerinin ya da Müslümanlarla karşı karşıya kalıncaya kadar yaşadıklarının detayına hiç girmiyor Maalouf. Onun temel amacı bu savaşların Araplar tarafından nasıl algılandığı, Frenklerle nasıl mücadele ettikleri ve yaşananların Arapların (Türkler ve diğer bazı etnik kimliklerin de) toplumsal ve devlet yapılarında ne tür etkiler yarattığını anlatmak okuyucuya ki bunu da kesinlikle başarıyor. Kitabın ortaya koyduklarının en önemlilerinden biri, etnik ve dinsel kimliklerin bu savaşlar sırasında durmayı seçtikleri taraflar açısından birbirine karışması; Frenkler, Araplar, Hristiyanlar, Müslümanlar, Türkler vs. bu yıllarca süren savaşlar sırasında bazen “düşman” ile iş birliği yapıyorlar, kendi kimliklerinden olanlarla çatışıyor ve hatta ihanet ediyorlar birbirlerine. Bazen mezhep farklılıkları oluyor bunun nedeni, bazen kişisel hırslar veya çıkarlar; bazen de yönetilen birimin (devlet, emirlik, imparatorluk vs.) etnik ve / veya dinsel kimliklerinin ya da etnik ile dinsel olanın birbirinin önüne geçmesi. Bu konuda Maalouf’un kitabında onlarca farklı örnek var ve sık sık taraf değişiklikleri ve düşmanın dosta (veya tersi) dönüşmesini görüyoruz. Ekim 1108’deki bir savaşın manzarasını anlatan şu ifade iyi bir örnek bu konuda: “Bir tarafta, etrafında bin beş yüz şövalye ve Frenk piyadeleriyle Antakyalı Tancrède… yanlarında.. uzun örgülü altı yüz Türk süvarisi”. Başka örnekler ise gelen Frenklerin bazılarının yerlileşmesi nedeni ile çıkıyor: “Hiç Avrupa görmemiş Ermeni bir anneden doğma genç prenses, kendini Doğulu hissetmekte ve öyle davranmaktadır”. Bu da ne tarihin tamamının ne de tekil bir tarihsel olayın doğrusal bir çizgi ile ilerlediğini ve tarihin dar kalıplara sıkıştırılmış bir bakışla ele alınamayacağını hatırlatıyor okuyucuya. İç çatışmaların ne kadar sıradan olduğunu, “İstila” başlıklı bölümde okuduğumuz gibi, 1099 ile 1101 arasında “Bağdat’ın otuz ay içinde sekiz kez el değiştirmiş” olması sağlam bir şekilde gösteriyor.

İstisnasız tüm sınırların yapay olduğunu da anlıyorsunuz kitabı bitirdiğinizde; şu ya da bu eylem, karar ve düşüncenin sonucu oluşan bu sınırların az ya da çok hep birilerinin aleyhine, onları mutsuz eden bir sonuç yarattığını ve sonsuza kadar hep sorgulanacağını, yok edilmeye ya da değiştirilmeye çalışılacağını düşünmemek elde değil kitabı okurken. Bu “bitmeyecek” mücadelenin bugün de hâlâ en önemli odak noktalarından biri Kudüs elbette. Maalouf’un anlatısı, Haçlı Seferleri’nin tarihi boyunca bu “kutsal şehri” ele geçirmek ya da korumak için dökülen kanların da belli bir dönemi kapsayan özeti bir bakıma ve insanlığın ne kadar başarısız olduğunu da söylüyor bize. Üç farklı dinin farklı nedenlerle kutsal gördüğü ve aslında tam da bu nedenle dayanışmanın, hoşgörünün ve saygının sembolü olabilecek (en azından olması gereken) ve bizi daha iyi bir dünyaya taşıyabilecek şehrin bugün hâlâ savaş nedeni olması insanlığın geleceği ile igili iyimser bir düşünceye izin vermiyor.

Kitabın Sonsöz bölümünde Haçli Seferleri’nin Arap dünyası üzerindeki kalıcı etkilerini sıralamış ve yorumlamış Maalouf. “Araplar Haçlı Seferleri’nden önce de bazı “hastalıklar”dan mustaripti ve Frenklerin gelişi bunları ortaya çıkarıp ağırlaştırdı belki, ama yoktan var etmedi” diyor yazar ve bu hastalıkları “Dokuzuncu yüzyıldan sonra kaderinin iplerini elinden kaçırmış olmak” (Yöneticilerin hemen hepsinin yabancı; Türk, Ermeni, Kürt vs. olması), “İstikrarlı kurumlar inşa edememek” (Özellikle iktidarın el değiştirmesi konusunda), “Özgürlükler ve adalet konusunda belirlenmiş çerçevelere sahip olmamak” (Frenklerin, o dönemde “barbarca” diye nitelenebilecek olsa, da bu çerçeveyi net bir şekilde belirlemiş olduklarını söylüyor Maalouf) ve “kapalılık” (Arapların Batı’dan gelen fikirlere açılmayı reddetmesi; burada örnek olarak düşmanın dilini konuşabilmeyi veriyor yazar ve “… çok sayıda Frenk Arapça öğrenirken, birkaç Hristiyan dışında Araplar Batılıların dillerine kulaklarını tıkamışlardır” diyor) olarak sıralıyor. İşte bu hastalıkların, Haçlı Seferleri Avrupa’da “ekonomik ve kültürel bir devrim başlatır”ken, Doğu’da “uzun yüzyıllar sürecek bir gerilemeye ve aydınlık düşmanlığına yol açtığını” saptıyor. Bu içe kapanmanın sadece Arap dünyasının değil, İran ve Türkiye’nin de aşamadığı bir ikilem olduğu söylemi çok doğru kuşkusuz; çünkü Batı bu süreçten ders alarak, öğrenerek ve dışa açılarak çıkarken, Doğu hâlâ bu süreci yaşıyor, Maalouf’un vurguladığı gibi: “… iki dünya arasındaki kırılmanın, Arapların bugün bile bir tecavüz olarak duyumsadıkları Haçlı Seferleri’ne dayandığına kuşku yoktur”. Burada Mehmet Ali Ağca’nın Papa II. John Paul’e suikast girişimini örnek veriyor Maalouf ve Ağca’nın yazdığı br mektuptaki “Haçlıların başkomutanı (mektupta aslında “Haçlıların maskeli lideri” ifadesi var) Papa II. John Paul’ü öldürmeye karar verdim” tehdidinden söz ediyor. Ağca bu girişimi 1981’de gerçekleştirdi, Maalouf’un kitabı ise 1983’te yayımlandı. O tarihte çok daha doğru görünen bu örnek, aradan geçen kırk yılı aşkın süreden sonra, Ağca’nın eylemi ile ilgili farklı açıklamalar ve bitmeyen soru işaretleri olduğunu düşününce yeterince geçerli durmuyor.

Kitap boyunca karşınıza çıkacak onca kişi ve yer ismi; devlet, beylik, emirlik ve imparatorluk adları vs. içinde, eğer konuya uzman değilseniz, kaybolmanız hayli olası; ama bu durum kitabın değerini azaltmıyor. Tıpkı olayların analizine girişmemesi ve klasik bir tarih kitabına alışkın bir okuyucunun burada anlatılanları yeterince derin bulmaması ihtimali gibi, bu da bir sorun değil. Değil; çünkü Maalouf açık bir şekilde dile getirdiği gibi belli bir döneme kadar Batı’da üretilen eserlerin Haçlı Seferleri’ni “barbarlara karşı savaşan Batılılar” olarak nitelemesine karşı bir yerde duruyor ve “barbarlar”ın gözünden anlatıyor olan biteni ve, her ne kadar eserinin asıl konusu olmasa da, Arap dünyasının bu seferler sırasında bilim ve kültür alanında Batı’nın önünde olduğunu söylüyor. Evet, bir tarih kitabı değil bu ama başta o tanıma girenler ve kurgu türünde olanları da kapsamak üzere Haçlı Seferleri ile ilgili yeni okumaları teşvik edecek zengin içeriği ile önemli bir yapıt bu.

(“Les Croisades Vues par Les Arabes”)

Struktura Krysztalu – Krzysztof Zanussi (1969)

“Çayırlarda yürüyüp aziz bir adam, bir stoacı olduğunu düşünebilirsin; kristal ruhunu tasarlayabilirsin. Ama risk almadan, mücadele etmeden gerçeği asla öğrenemezsin… Senin gibi bir adamın böyle bir yaşlı emekli hayatı yaşaması midemi bulandırıyor”

Birlikte fizik okudukları üniversite yıllarından sonra biri büyük şehirde parlak bir kariyer yapan, diğeri kırsal bir bölgede meteorolog olarak çalışan iki arkadaşın, ilkinin diğerini kısa süreli ziyareti sırasında seçimlerini sorgulamalarının hikâyesi.

Edward Zebrowski’nin katkıda bulunduğU senaryosunu yazan Krzysztof Zanussi’nin yönettiği bir Polonya yapımı. Polonya’nın Łódź şehrindeki ünlü sinema okulunda çektiği kısa filmlerle yönetmelik kariyerine başlayan, daha sonra belgeseller ve televizyon filmleri ile yoluna devam eden Zanussi’nin ilk sinema filmi olan yapıt sinema tarihinin parlak “ilk film” örneklerinden biri. Önemli bir kısmı üç karakter arasında geçen hikâye yaşam tercihleri ve arkadaşlık temaları üzerinden ilerleyen bir psikolojik hikâye ve Zanussi’nin özgür havalı ve bir ilk film için şaşırtıcı bir olgunluk içeren sinema dili sayesinde kendisini ilgi ile izletiyor. Polonya’da 1960’larla birlikle yönetmenliğe başlayan genç sinemacıların çektikleri ve önceki kuşağın yapıtlarından biçim ve özellikle de içerik olarak farklılaşan filmleri tanımlamak için kullanılan “Üçüncü Polonya Sineması” ifadesi ile tanımlanan filmlerden biri olan çalışma üzerinden geçen elli beş yıla rağmen tazeliğini ve başarısını hiç yitirmemiş olması ile de önem taşıyor.

İkinci Dünya Savaşı sırasında doğan veya çocuklukları o dönemde geçen Leh sinemacılar yetişkin olarak hayatla ilgili ilk tecrübelerini Stalin sonrası bir Polonya’da yaşadılar ve ülkelerinin sosyalist blok içindeki yeni yaşamını konuşmak yerine; günlük yaşamı, ahlaki seçimleri ve bu seçimlerin sonuçlarını üstlenmeyi anlatan hikâyeler çekmeyi tercih ettiler çoğunlukla. Krzysztof Zanussi de bu isimlerden biriydi ve ilk uzun metrajlı sinema filmi olan bu yapıt, aslında oldukça esnek bir tanım olan “Üçüncü Polonya Sineması”nı niteleyen ifadelere uygun ve onun en parlak örneklerinden birine dönüşen bir çalışma oldu. 1960’ların sonlarında Polonya’daki aydınlardan ikisi olarak görülebilecek iki erkeğin sürdürmeyi seçtikleri hayatlar üzerinden aslında günümüzde de geçerliliğini koruyan bir soruyu dile getiriyor işte bu film: basit ve doğal bir yaşam mı başarılı bir kariyer üzerine kurulu bir büyük şehir yaşamı mı?

Üniversitede birlikte fizik okuyan iki yakın arkadaş Jan (Jan Myslowicz) ve Marek (çok başarılı bir performans gösteren Andrzej Zarnecki). Her ikisi de zeki ve aydın gençlerdir ama sonrasındaki farklı seçimleri ayrmıştır onları. Jan kırsal bölgedeki küçük bir meteoroloji istasyonunun yöneticisi ve tek çalışanı olmuştur, yerel bir okul öğretmeni olan Anna (Barbara Wrzesinska) ile evlenmiştir ve büyükbabası (Władysław Jarema) ile birlikte yaşamaktadırlar. Günleri bu küçük kasabada rutin, basit ve mutlu bir şekilde geçmektedir. Marek ise ABD’de geçen bir dönemi de kapsayan bilimsel çalışmalarına devam etmektedir ve başarılı bir kariyeri ve bunun için mücadele etmeyi yaşamının merkezine yerleştiren hırslı bir kişidir. Otuzlu yaşlarının ikinci yarısında olan bu iki adamdan Marek uzun bir süredir görmediği arkadaşını birkaç günlüğüne ziyarete gider ama bu aslında bir misyon gezisidir; çalıştığı enstitünün yöneticisinin de isteği üzerine, Jan’ı eski hayatına geri dönmeye ikna etmeye çalışacaktır ama arkadaşının haberi yoktur bu plandan.

Zanussi neredeyse tamamen olaysız bir öykü anlatıyor bize; Marek’in gelişi, birlikte geçen birkaç günde onun Jan’ın hayatını gözlemesi, planın ister istemez ortaya çıkması ve alınan “karar”. Filmin en önemli başarısı bu aksiyonsuz öyküyü konuyu hiç uzatmadan (74 dakika filmin süresi), oldukça gerçekçi ve belgesele yakışan bir doğallık ile anlatırken, bizi özellikle iki erkek karaktere onları anlayacak ve sevecek kadar yakınlaştırabilmesi. Marek’in Jan’ın evine gelişi ile birkaç gün sonra dönüşü arasında onları eski günleri anarken, sohbet ederken, karlı bir dağda yürüyüş yaparken, bir çevre gezisinde ve Marek’in Anna’nın okulundaki sunumu sırasında görüyoruz. Bir “yakınlaşma ihtimali” ve Marek’in, arkadaşının yaşamını gözleyerek onu yavaş yavaş planına ikna etmeye çalışması gibi kendiliğinden olup biter gibi görünen küçük unsurlardan yaratılan doğal gerilim filme ilginç bir çekicilik katıyor. Belki konu bir entelektüel tema içeriyor ama Zanussi’nin senaryosu bu temayı gereksiz bir konuşma yoğunluğu ile yükleyerek çıkarmıyor karşımıza. Hatta birkaç kez Marek ile Jan arasındaki entelektüel konuşmanın sesini yavaş yavaş kısıyor Zanussi ve yerine Wojciech Kilar’ın caz esintili ve öykünün atmosferini iyi yakalayan melodilerini koyuyor ve konuşmanın bitiminde bizi iki karakterin sesi ile tekrar buluşturuyor. Bu tercih sohbetin konusunu anlamamıza, dolayısı ile tartışmanın ne üzerine olduğunu idrak etmemize ve öykünün gelişmelerini anlamlandırmamıza ve karakterleri tanımamıza yetiyor; bir o kadar da önemlisi, seyirciyi film için önemli taşımayan sözcükler ve ifadelerle boğmuyor Zanussi. Yönetmenin bu başarısını daha da değerli kılan ise, kendisinin iki ayrı üniversitede önce fizik, sonra da felsefe okumasının filmdeki tüm konuşma konularına hâkimiyetini sağlaması ama onun gereksiz ve yapay bir entelektüel gösteriye girişmemesi.

Görüntü yönetmeni Stefan Matyjaszkiewicz’in kamerası, açılış sahnesinden başlayarak Jan’ın yaşadığı coğrafyanın özelliklerini ve Marek’in onu taşınmaya ikna etmeye çalışacağı büyük şehirinki ile zıtlığını ortaya koyarak önemli bir işlev yükleniyor. İlk sahnede, hayli uzaktan yapılan bir çekimle, sonradan Jan ve eşi Anna olduğunu anlayacağımız iki karakteri adeta ıssızlığın ortasında ve karla kaplı bir alanda üşümemek için hareket ederken görüyoruz. Birden yakın plana geçiyor kamera ve karı kocanın tanık olduğumuz konuşmalarından, birini beklediklerini anlıyoruz. Sonra tekrar uzak çekim ve sessizlik, ardından da yakın plan ve tekrar konuşma. Bu ufak oyun filmin hafif uçarı havasının ve özellikle üçlü sahnelerde kendisini gösteren Fransız Yeni Dalga esintisinin örneklerinden de biri sadece. Marek’in ilk sahnelerde söylediği “Aman tanrım, burası ne kadar sessiz!” sözünü sadece işitsel olarak değil, görsel olarak da doğrulayan bir görüntü çalışması var filmin.

Zanussi, Jan’ın yaşam ortamında ev içindeki ve dışındaki “sessizliği”, öykünün ana meselesini zarif bir şekilde anlatmak için kullanıyor. Beraber yenen ilk yemeğin sonrasındaki sessizlik, Marek’in daha konuşkan havasına karşılık Jan ve Anna’nın doğal sessizlikleri, duvar saatinin tik takları, ısırılan bir elmanın “gürültü”sü ve Marek’in “Bir Çehov oyunu gibi, bir semaverimiz eksik. Sessizlik hâkim ve hiçbir şey olmuyor” yorumu gibi örneklerle film Jan’ın tercihini -sık sık da Marek’in gözlemleri üzerinden- bize de sorgulatıyor. Marek’in Çehov yorumunu Anna’nın “Aslında onun oyunlarında çok şey olur” itirazı ile cevaplaması, hikâyenin merkezindeki iki farklı yaşam şeklinin aslında hayata bakışın farklılığının sonucu olduğunu söylüyor. Jan’ın yerel halkla kaynaşması ve onlarla sohbeti Marek’i şaşırtıyor örneğin (“Yüz ifadeleri pek iyimserlik saçmıyor”) ama arkadaşı “Nasıl baktığına göre değişir” diyerek cevaplıyor bunu. Bu cümlenin arkasından kamera sahnenin geçtiği bardaki halktan görüntüler karşımıza getirirken, Zanussi sanki Jan’ın yanında duruyor gibi görünüyor bu seçim ile. Aynı bağlamda, Marek’in yerel halka okulda yaptığı sunumu da değerlendirmek gerekiyor. Halkın kristaller üzerine olan bu sunumu pek ilgi ile takip etmemesi ilk başta düşünüleceğinin aksine konunun teknik olmasından çok, Marek’in hayata yaklaşımının da uzantısı olan sözleri olsa gerek. Onun bir bilim adamı snobluğu ile söyledikleri (“İnsanlık doğayı alt etti. Yapay pek çok şey doğalından daha güzel artık, elmasta da öyle olacak”) ve bir tartışma sırasında Jan’a dile getirdiği, hayatta etik ilkeleri bazen unutmak gerektiği söylemi (“Sen vurmazsan onlar vuruyorlar”) yine filmin meselesini açan unsurları senaryonun.

Jan ve Marek arasındaki arkadaşlığı ve onların geride bıraktıkları gençliklerindeki ortaklıklarını anlatan birkaç dokunaklı sahnenin yanında belki bir parça fazla doğrudan görünen ama yine de etkileyici bir mezarlık bölümünü de anmakta yarar var. Buradaki mezar taşı yazısının naifliğinden (“Senin gibiydim, sen de böyle olacaksın / Beni hatırla ki başkaları da seni hatırlasın”) çok Jan’ın davranışı asıl, sahneyi değerli kılan. Bu yazıyı okuduğu mezar taşını temizliyor Jan ve Marek’i şaşırtıyor bu eylemi ile: “Neden temizliyorsun ki? Kim olduğunu bile bilmiyorsun”. Zanussi iki arkadaşın yaşamlarının farklılıklarını zaman zaman görsel araçlar kullanarak da gösteriyor; Marek’in ABD fotoğraflarındaki gökdelenler, arabalar ve yatların yapaylığına karşılık Jan’ın günlük hayatındaki doğal nesneleri koyuyor film sık sık. Burada belki en çarpıcı olanı; Marek’in filme adını veren kristal uzmanlığına karşılık, bir sahnede Jan’ın evindeki bal peteğinin gözlerinin kristali çağrıştıran biçimi olsa gerek.

Wojciech Kilar’ın orijinal müziklerini caz parçaları ve klasik müzikle de (Beethoven’dan Op.92 La Majör 7 Numaralı Senfoni) destekleyen yapıtın bazı sahneleri ve diyalogları doğaçlama yolu ile gerçekleştirilmiş ki bunun sağladığı sahiciliği de hissediyorsunuz sık sık. Zanussi’nin kendi ifadesine göre Claude Chabrol’un 1958 yapımı “Le Beau Serge” (Yakışıklı Serge) ve Ivan Passer’in 1965 tarihli (“Intimní Osvětlení“) filmlerinden burjuva yaşamlar ile kırsal yaşamların çatışması (ya da ayrılıkları) temasını alan bu filmin -her ne kadar Jan karakterine bir parça daha yakın durduğunu hissettirse de- mutlak bir doğruyu işaret etmemesi de onu ayrıca değerli kılıyor. Son bir not olarak filmin “geometri” motifi üzerinde de durmakta fayda var: İki erkek Marek’in ABD’den getirdiği dergideki reklamlara bakarken, Jan arabaların tasarımının “geometrik bir karakter” taşıdığını söylüyor. Açılış sahnesindeki uzaktan çekimde Jan ve Anna’nın görüntüdeki diğer birkaç unsurla (atın çektiği kızaklı araba, iki çocuk vs.) birlikte bir yatay çizgi ve final sahnesinde Jan’ın ayak izlerinin bir üçgen oluşturduğuna da dikkat etmekte yarar var. Bunlar yönetmenin geometri takıntısının değil, hayatlarımızın sınırlarını belirleyen çizgileri ama aynı zamanda bu çizgileri kendimizin belirleyebileceğini gösterme çabasının sonucu muhtemelen.

Finalde Marek’i arabasının güneşliğini indirirken, Jan’ı ise teleskopunu güneşe bakmak için ayarlarken görüyoruz. Karakterlerden birinin doğanın hayat veren bir unsurundan sakındığı, diğerinin ise aynı unsura büyülenerek merakla baktığı bu sahnenin sembolik güzelliği için bile görülmesi gereken; düşünen ve düşündüren, sinemada asıl olanın meseleleri olan gerçek karakterler yaratmak olduğunu hatırlatan çok başarılı bir ilk film. Görülmeli.

(“The Structure of Crystal” – “Kristalin Yapısı”)

Suzhou He – Lou Ye (2000)

“Eğer yeterince uzun süre bakarsan, nehir sana her şeyi gösterir: çalışan insanları, dostluğu, aileleri, aşkı ve hatta yalnızlığı”

Nehire atlayan ama izine hiç rastlanmayan sevgilisinin peşine düşen genç bir adamın, ona çok benzeyen bir başka kadınla karşılaşmasının hikâyesi.

Lou Ye’nin yazdığı ve yönettiği bir Çin ve Almanya ortak yapımı. Resmî makamlardan izin almadan Rotterdam Festivali’nde gösterilmesi nedeni ile Çin’de bir süre yasaklanan ve yönetmeninin yeni bir film çekmesine iki yıl boyunca izin verilmemesine neden olan yapıt, Şanghay’da geçen bir modern masal havasına sahip. Gizemli karakterleri, şehri soğuk ve karanlık bir atmosferle karşımıza getiren görüntüleri, iki başrol oyuncusunun performansları ve Lou Ye’nin kimi sıradışı tercihleri ile ortaya çıkan özgün stilizasyonu ve sinema dili ile ilgiyi hak eden bir çalışma. İçerik ve biçim açısından ilham almış göründüğü Alfred Hitchcock (özellikle “Vertigo”) ve Kar-Wai Wong (özellikle “Chung Hing Sam Lam”) yapıtlarının gücünü yakalayamasa da ve zaman zaman doğallığını yitirir gibi olsa da, yine de farklılığı ile kendisini ilgi ile izletmeyi başaran bir çalışma.

Boş ve siyah bir ekran üzerinde soru soran bir kadının ve ona cevap veren bir erkeğin sesleri ile açılıyor öykü. Kadın, bir gün ortadan kaybolursa, onu “Mardar’ın yaptığı gibi arayıp aramayacağını” soruyor ve “Evet” cevabını alınca da “Bir Ömür boyu mu?” diye sorguluyor. Buna da “Evet” cevabı gecelecek ama kadın “Yalan söylüyorsun” diyerek inanmadığını belirtecektir. Sonra Şanghay şehrinin ortasından geçen Suzhou Nehri’nde ilerleyen bir kameranın saptadığı görüntüler eşliğinde bir anlatıcının sesini duyuyoruz. Kamera hayatları nehir üzerine kurulu insanları bir belgesel gerçekçiliğini hatırlatan (insanlar bir kameranın onları görüntülediğinin farkındalar örneğin) görüntülerle, su üzerinde kayarak sergilerken karşımıza çıkan Şanghay resmi hiç de turistik değil. Aksine gökdelenler, yıkılmakta olan binalar ve dev vinçler soğuk ve iç karartan bir büyük şehir resmi çizerken, anlatıcı erkeğin sesi “Burada bir yüzyıla yetecek hikâye ve onu en kirli nehir yapacak kadar çöp” var diyor Suzhou Nehri için. Sonra nehre atlayan bir genç kızdan ve nehirden çıkarılan iki genç aşığın cesedinden bahsediyor ve hatta nehrin çamurlu kıyısında oturup altın sarısı saçını tarayan bir deniz kızı gördüğünü iddia ediyor ama bunu söylerse yalan söylemiş olacağını da ekliyor. Bu anlatıcı adamın (Zhang Ming Fang) yüzünü bırakın, eli ve bir kolu dışında vücudunu dahi hiç göstermemeyi seçmiş yönetmen ve onu adeta kamerasının yerine koymuş; pek çok sahnede bu karakterin bedeninin ve gözlerinin yerine geçiyor kamera. İşini müşterisi her ne isterse onu çeken bir “videograph” olarak tanımlıyor bu anlatıcı. Müşterilerine “kameranın saptadıklarından şikâyet etmeyin, kameralar yalan söylemez” dediğini söyleyen bu adam hem öykünün ana karakterlerinden biri olacak hem de sık sık anlatacaktır olan biteni. Bu videograph iş için çağrıldığı gece kulübünde deniz kızı gösterisi yapan Meimei (Xun Zhou) adında gizemli ve sık sık ortadan kaybolan bir kadınla tanışıp ona âşık olacaktır. Öykü başlamadan önceki soruları soran işte bu kadın, cevapları veren de anlatıcıdır. Kadının “Mardar gibi” ifadesi anlatıcı adamın tanımadığı bu Mardar’ın (Hongsheng Jia) hikâyesini hayal etmesine ve bize anlatmasına yol açacak ve Mardar ile onun peşine düştüğü Moudan’ın (Xun Zhou) öyküsünü izlemeye başlayacağız. Moudan ve Meimei’yi aynı oyuncunun canlandırmasının nedeni iki karakterin birbirlerine fiziksel olarak çok benzemeleridir; belki de aynı kişidir iki kadın ya da Mardar ve Moudan hayaldir ve hatta Meimei de gerçek değildir belki de… Anlatıcı sesin “Geçmişi hakkında hiçbir şey bilmiyordum. O anlatmadı, ben de asla sormadım” cümlesi de destekliyor bu gizemli ve düşsel havayı.

Anlatıcının sadece sesini duyduğumuz ve birkaç sahnede de elini gördüğümüz, anlatanla anlatılanın öykülerinin iç içe girdiği ve gizemleri olan karakterlerin yer aldığı film düşsel havası ve bunu hem destekleyen hem de onunla zaman zaman hoş bir zıtlık yaratan görsel çalışması ile dikkat çekiyor. Kameranın karakterlerden birinin bedeni ve gözü yerine kullanıldığı yapıt tıpkı etrafına bakan, seyreden veya araştıran insan gözünün hareketlerine sahip ve görüntü yönetmeni Yu Wang’ın düşselliğin romantizmini bilinçli olarak sınırlı tutan ve arada bir Şanghay’ın çizilen karanlık havasına hayli uygun çalışması filme önemli bir katkı sağlıyor.

Lou Ye, Çin sinemasının “Altıncı nesil” adı verilen akımı içinde olduğu kabul edilen bir sanatçı. Düşük bütçe ile çekilen modern şehir hikâyelerinde belgesele yakın duran bir karanlık hava yakalayan ve kameranın çok az sabit kalıp, adeta tedirgin hareketler gösterdiği filmlerle biliniyor bu akım ve Ye de burada işte bunun dikkat çeken örneklerinden birini veriyor. Jörg Lemberg’in geleneksel Çin melodilerine de göndermeleri olan müziğinin dikkat çektiği bu yapıtın iki başrol oyuncusu da bolca övgüyü hak ediyor. İki rolü birden canlandıran Xun Zhou kameranın film boyunca sık sık başvurduğu yakın plan çekimlerle daha da güçlenen bir şekilde karakter(ler)inin gizemini ve ruh halini bize geçirmeyi başarıyor. Mardar’ı canlandıran Hongsheng Jia da benzer bir başarının sahibi olmuş; 2010’da intihar ederek yaşamına son veren oyuncu tıpkı Xun Zhou gibi, bir Kai-Wai Wong filminde görmeyi bekleyeceğiniz türden bir şehirli karakteri dokunaklı bir enerji ile getiriyor karşımıza.

Filmi daha güçlü olmaktan alıkoyan temel unsur, izinden gittiği sinema yapıtlarının doğallığını yeterince yakalayamaması. Zaman zaman hem içeriğin hem biçimin zorlandığını hissediyorsunuz ki bu da duygusal açıdan filmle aranıza mesafe koyuyor arada bir. Eski ile Yeni Çin’in bir aradalığının ya da birinden diğerine dönüşümün metaforu olarak görülebilecek Suzhou nehrinin kıyılarındaki yıkılmakta olan binalar, nehrin kirliliği ve “deniz kızlarının Coca-Cola ve McDonald’s gibi Çin’e dışarıdan gelmiş olması” gibi konuşmalarla oldukça gerçek ve huzursuz bir atmosfer yaratan film için yine de önemli bir problem yaratmıyor bu durum. Aşk, ihanet, kimlik, arayış ve arzuların öyküsü olan bu düş havalı film modern Çin sinemasının ilginç yapıtlarından biri olarak ilgiyi hak ediyor.

(“Suzhou River” – “Suzhou Nehri”)